ย่างปีที่ 31 ที่มนุษย์รู้จักกับโรคเอดส์ จากวันแรกจนวันนี้ เชื้อ “เอชไอวี” ไม่เคยหายไปจากโลกนี้ กลับอยู่รอบตัวเรามากขึ้นเรื่อยๆ ทว่า สิ่งที่โหดร้ายที่สุดหาใช่เชื้อโรค แต่เป็น “ทัศนคติ” ที่สังคมมีต่อผู้ติดเชื้อ

“โรคเอดส์ยังไม่เคยหายไปไหนจากสังคมไทย และกระทบชีวิตของพวกเรามากขึ้นเรื่อยๆ” วลีเด็ดที่เป็นทั้งหัวใจของกิจกรรมเสวนาหัวข้อ “AIDS ไม่เคย Out” และยังเป็นคำเตือนให้ตระหนักถึงข้อเท็จจริงในสังคมไทยเกี่ยวกับโรคร้ายนี้

หลายปีที่ผ่านมา แม้กระแสการรณรงค์เพื่อให้ความรู้และความเข้าใจที่ถูกต้องในการป้องกันโรคเอดส์ อาจดูแผ่วลงไปบ้าง โดยเฉพาะใน ประเทศไทย แต่ด้วยวิวัฒนาการทางการแพทย์ที่รุดหน้า อัตราการติดเชื้อ และการเสียชีวิตของผู้ติดเชื้อเอดส์จึงลดลงไปมาก ทว่า สถิติเกี่ยวกับโรคเอดส์ก็ยังน่าตกใจ ไม่ต่างจากช่วง 10 ปีก่อน

ข้อมูลของ UNAIDS World Aids Day Report 2011 ระบุว่า สิ้นปี 2010 คาดว่ามีผู้ติดเชื้อเอชไอวีทั่วโลก 34 ล้านคน เพิ่มขึ้น 17% จากเมื่อ 10 ปีก่อน จำนวนผู้เสียชีวิตเนื่องจากเอดส์ในปี 2010 มีราว 7 แสนคน และที่กำลังจะตายอีก 1.8 ล้านคน ขณะเดียวกัน ปี 2010 มีผู้ติดเชื้อ รายใหม่ถึง 2.7 ล้านคน หรือนาทีละกว่า 5 คน โดยในจำนวนนี้เป็นเด็กที่ติดเชื้อตั้งแต่อยู่ในครรภ์เกือบ 4 แสนราย

ตัวเลขจากกระทรวงสาธารณสุข ในพิธีเปิดการสัมมนาระดับชาติเรื่องโรคเอดส์ ครั้งที่ 13 ระบุว่า จนถึงปี 2553 ประเทศไทยมีผู้ติดเชื้อเอชไอวีสะสมราว 1,161,244 คน เสียชีวิตแล้ว 644,128 ราย ยังมีชีวิตอยู่ประมาณ 522,548 ราย และมีผู้ติดเชื้อรายใหม่ 10,853 ราย หรือเกือบ 30 คนต่อวัน

เอดส์ ณ ปี 2555 เปลี่ยนจากโรคที่รักษาไม่ได้ เป็นแล้วรอวันตายอย่างเดียว กลายเป็น รักษาได้ แม้จะไม่หายขาด ไม่ต่างโรคเรื้อรังอื่นๆ เช่น ภูมิแพ้ เบาหวาน หรือความดันโลหิตสูง ฯลฯ หากเข้ารับยาต้านไวรัสเอดส์แต่เนิ่นๆ ทว่า การจะทำให้คนมาตรวจเอดส์ด้วยความสมัครใจ หรือทำให้ผู้ติดเชื้อกล้าเข้ารับการรักษา

มีคำกล่าวว่า “ทันทีที่เรารู้ว่าเพื่อนเราติดเชื้อ เขากลายเป็นคนแปลกหน้าไปในพริบตานั้น” ประโยคนี้สะท้อนชัดถึงทัศนคติและข้อเท็จจริงที่คนในสังคมปฏิบัติต่อผู้ติดเชื้อ ตราบที่สังคมยังกลัวเอดส์ รังเกียจเอดส์ รังเกียจหรือตีตราผู้ไปตรวจเอดส์ ผู้ติดเชื้อ และครอบครัว ผู้ติดเชื้อ ความพยายามที่จะทำให้เอดส์หมดไปจากโลกก็ดูจะไม่มีทางสำเร็จได้

“แม้ว่าปัจจุบันวิทยาการทางการแพทย์จะก้าวหน้าไปมาก แต่ความรู้ความ เข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับโรคเอดส์ และการปฏิบัติต่อผู้ติดเชื้อในสังคมยังเป็นเรื่องที่ต้องสื่อสารกันอีกมาก สังคมยังมีความสงสัยและมีทัศนคติที่ไม่เอื้อต่อการอยู่ร่วมกันอย่างเป็นมิตรต่อผู้ติดเชื้อ ซึ่งเป็นอุปสรรคต่อการยับยั้งการแพร่เชื้อ” ลักขณา คุณาวิชยานนท์ ผู้อำนวยการ หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร กล่าวเป็นการต้อนรับนิทรรศการ You Are Not Alone

“You Are Not Alone: เพราะอยู่บน โลกเดียวกัน” เป็นนิทรรศการจัดแสดงศิลปะร่วมสมัยที่มีวัตถุประสงค์เพื่อสร้างความเข้าใจ เกี่ยวกับเอดส์ และส่งเสริมการอยู่ร่วมกันกับผู้ติดเชื้อเอชไอวี โดยสัญจรไปหลายประเทศ ก่อนมาจัดแสดงที่กรุงเทพฯ ณ ชั้น 9 หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร ระหว่าง 17 มีนาคม-20 พฤษภาคม 2555

“You Are Not Alone มีความหมาย ไปไกลเกินกว่าเรื่องเอชไอวีและเอดส์ เราไม่ได้อยู่คนเดียวเพราะเราแบ่งปันศักยภาพของการดำรงอยู่ร่วมกับสิ่งอื่น ไม่ว่าจะเป็นเชื้อโรค สัตว์ ธรรมชาติ ผู้ติดเชื้อเอชไอวี หรือเพื่อนข้างบ้านที่ไม่มีอะไรเหมือนเราเลย” พิชญา ศุภวานิช กล่าวในฐานะภัณฑารักษ์ร่วม

นิทรรศการนี้จัดโดยหอศิลปวัฒนธรรม แห่งกรุงเทพมหานคร ร่วมกับมูลนิธิ ArtAids มีจุดประสงค์เพื่อริเริ่มสร้างความคิดที่ถูกต้อง เกี่ยวกับโรคเอดส์ เพื่อปรับทัศนคติและสร้างความเข้าใจในการอยู่ร่วมกันในสังคมกับผู้ติด เอดส์ พร้อมกับปรับเปลี่ยนการรับรู้และความ เคยชินทางความคิดที่เป็นผลพวงจากอคติและความไม่รู้เกี่ยวกับโรคเอดส์ ผ่านผลงานศิลปะร่วมสมัยจากศิลปินไทยและศิลปินนานาชาติ 16 คน

หนึ่งในผลงานที่น่าสนใจ คือวิดีโอบันทึกศิลปะแสดงสดของ “เปเป้ เอสปาลิว” ศิลปินชาวสเปน ผู้ป่วยโรคเอดส์ โดยเขาเป็นศิลปินคนแรกของสเปนที่กล้าพูดถึงรสนิยมรักร่วมเพศของตน

ภาพคนสองคนประสานมือกันคล้ายเก้าอี้เพื่อให้เอสปาลิวนั่ง และทั้งสองก็พาเอสปาลิวไปตามถนน และร่างของเขาถูกส่งต่อไปให้กับชาวสเปนคนอื่นๆ ซึ่งในช่วงเวลาที่แสดงนั้นเป็นช่วงเวลาที่ผู้ป่วยชาวสเปนยังไม่ได้รับการยอมรับ และถูกกีดกันออกจากสังคม เพราะถูกองค์กรหรือผู้มีบทบาทในสังคมตีตราว่าเป็นผู้แพร่กระจายความชั่วร้าย

ผลงานชิ้นนี้ของเอสปาลิวสร้างขึ้นในช่วง 2 ปีสุดท้ายของชีวิตของเขา เพื่อกระตุ้น ให้สังคมทำความเข้าใจใหม่เกี่ยวกับโรคเอดส์ ไม่ใช่ประเด็นที่ว่า โรคเอดส์ไม่ได้ติดต่อกันทางผิวหนัง แต่เป็นประเด็นทางจิตวิญญาณแห่งความเชื่อใจและความเป็นหนึ่งเดียว ที่จะทำให้ผู้ป่วยโรคเอดส์ไม่ต้องทนทุกข์ทรมานจากการถูกแบ่งแยกกีดกัน

ขณะที่ศิลปินชาวอเมริกาใต้ “เดวิด โกลด์ แบลตต์” กลับเลือกที่จะสะท้อนความล้มเหลวในการปลุกจิตสำนึกเรื่องโรคเอดส์ให้กับสาธารณชนในประเทศแอฟริกาใต้ ประเทศที่ได้ชื่อว่ามีผู้ติดเชื้อเอดส์มากที่สุดในโลก ผ่านภาพถ่าย “ริบบิ้นเอดส์” สัญลักษณ์สากลเพื่อเตือนให้ตระหนักถึงโรคเอดส์

เดวิดถ่ายภาพริบบิ้นเอดส์จากหลายสถานการณ์และหลากสถานที่ในแอฟริกาใต้ สัญลักษณ์ดังกล่าวกลับไม่มีใครมองเห็นหรือสนใจ ไม่ว่าจะเป็นก้อนหินขนาดใหญ่ข้างทาง บนถนนชนบท ฯลฯ ซึ่งแสดงให้เห็นว่า ริบบิ้นแดงนี้เป็นเพียงองค์ประกอบหนึ่งของพื้นที่ทางสังคมที่ไม่มีใครสังเกต

ลอเรน่า ซิลเลอร์รูเอลโล ศิลปินชาวชิลี เธอได้แรงบันดาลใจในการสร้างผลงานจาก หญิงชาวชิลีผู้ติดเชื้อเอดส์จากสามีรายหนึ่ง หญิงชิลีคนนี้เป็นตัวแทนหญิงติดเชื้อหลายๆ คน ในการทำให้ลอเรน่าเข้าใจถึงความเปราะบางของผู้หญิงที่ต้องติดเชื้อเอชไอวี เพราะเธอเหล่านี้ต้องพบกับความเงียบ ความอับอาย และความไม่มั่นคงในชีวิต

ไม่ต่างจากหญิงไทยนัก พบว่าราว 28% ของผู้ติดเชื้อเอดส์รายใหม่ของไทย เป็นแม่บ้านที่ติดเชื้อจากสามีหรือคู่นอนประจำ สำหรับกลุ่มสามีที่ติดจากภรรยามีเพียง 10% กลุ่ม ชายที่ติดจากหญิงขายบริการเพียง 10% ขณะที่กลุ่มชายที่มีเพศสัมพันธ์กับชายสูงถึง 33%

“การถูกตราหน้าว่าเป็นผู้ติดเชื้อเป็นสิ่งที่ทำให้ผู้หญิงเหล่านี้ต้องทนทุกข์ทรมานยิ่งกว่าความจริงที่พวกเธอประสบอยู่ เป็นอุปสรรคและเป็นภาระอันสาหัสมากกว่าโรคที่รุมเร้าเสียด้วยซ้ำ” ลอเรน่าอธิบาย

ลอเรน่าถ่ายทอดผลงานผ่านภาพถ่ายหนุ่มสาวที่กำลังเต้น “แทงโก” ด้วยเหตุผลที่ว่า แทงโกเป็นเสมือนตัวแทนความสัมพันธ์ระหว่างหญิงชายที่มีพื้นฐานอยู่บนการล่อลวง รวมถึงปฏิกิริยาที่หญิงและชายมีต่อกัน ขณะเดียวกันก็เป็นรูปแบบการเต้นรำที่มีกฎเกณฑ์ชัดเจน โดยบทบาทของผู้ชายและผู้หญิงในการเต้นรำถูกกำหนดไว้แล้ว นั่นคือ ผู้ชายเป็นฝ่ายนำการเคลื่อนไหว และผู้หญิงก็ยอมให้ตนถูกชักนำ

ประเด็นสุดท้ายที่ศิลปินสาวชิลีคนนี้ทิ้งไว้ก็คือ คำพูดของบอร์เจสที่พูดถึงแทงโกว่า “ก่อนนี้ (ปี 1930) แทงโกเคยถูกมองว่าเป็นสิ่งชั่วร้ายเมามาย แต่ตอนนี้ แทงโกก็คือวิธีการเดินแบบหนึ่ง”

สำหรับผลงานที่ถือได้ว่าสื่อสารเรื่องโรคเอดส์อย่างตรงไปตรงมาที่สุด และสะเทือน อารมณ์ของผู้ชมได้มากที่สุดในนิทรรศการนี้ คงหนีไม่พ้นงานของ “โอม พันธุ์ไพโรจน์” หนึ่งในศิลปินชาวไทยที่นำเสนอผ่านภาพถ่ายของเด็กน้อยวัย 7-13 ปี นับ 10 คน ซึ่งล้วนแต่เป็นผู้ได้รับเชื้อเอชไอวีจากแม่

โอมเชื่อว่า ไม่มีโรคติดต่อใดในช่วงเวลาปัจจุบันที่จะส่งผลกระทบเลวร้ายและรุนแรง ต่อประชากรอายุน้อยได้มากเท่าเอดส์ กว่า 30 ปีจนถึงวันนี้ มีผู้คนกว่า 25 ล้านคนทั่วโลก ที่เสียชีวิตจากโรคนี้ ปัจจุบันมีประชากรโลกราว 40 ล้านคนที่ต้องใช้ชีวิตอยู่กับเชื้อเอชไอวี และเกือบ 3 ล้านคนในกลุ่มนี้เป็นเด็กที่มีอายุต่ำกว่า 15 ปี

ก่อนเข้าโซนจัดแสดงผลงานของโอม ผู้ชมจะได้พบกับประโยคที่ว่า “UNCHOSEN: Didn’t ask for it. Didn’t want it. Born with it.” เป็นการโหมโรง จากนั้นจึงเข้าสู่ทางเดิน ที่เสมือนกำลังนำผู้ชมเข้าไปสู่โลกของเด็กผู้ติดเชื้อเหล่านี้

ผนังด้านหนึ่งจัดแสดงภาพถ่ายขณะที่เด็กเหล่านั้นมองตรงมาที่กล้อง ดวงตาเหล่านี้เปรียบเหมือนประตูที่เปิดให้เห็นลึกเข้าไปถึงวิญญาณ การที่ศิลปินใช้ภาพดวงตา ยังมีความหมาย เพื่อลบภาพที่คุ้นชินของสังคมจากสื่อสาธารณะ ซึ่งมักคาดตาของเด็กผู้ติดเชื้อเหล่านี้ด้วยแถบดำ ราวกับพวกเขาประกอบอาชญากรรมมา

“คนวิจารณ์เยอะว่า ทำไมเปิดตาเด็ก แต่ผมมองว่า ความหวังดีที่ไม่ถูกต้องอาจกลายเป็นว่า เราหรือเปล่าที่ไม่อยากยอมรับเขา ทั้งที่เด็กพวกนี้รับสภาพความเป็นจริงตัวเองแล้ว และอีกเหตุผลคือ การที่สังคมได้มองเห็นเด็กเหล่านี้ชัดเข้าไปในดวงตาจะทำให้เกิดการเชื่อมโยงแลกเปลี่ยนทางจิตใจได้” โอมกล่าวบนเวทีสัมมนา AIDS ไม่เคย OUT

หากภาพเด็กติดเชื้อในขณะเปิดตาสื่อถึงการยอมรับสภาพความเป็นจริงของพวก อีกด้านที่เป็นภาพเด็กคนเดิมขณะหลับตา พร้อมกับป้ายบอกชื่อ อายุ ความฝัน และความกลัว ที่ด้านข้างภาพ เป็นความต้องการของศิลปินเพื่อสื่อว่า เด็กเหล่านี้ก็มีความฝัน เพียงแต่ความฝันของพวกเขาถูกตัดให้สั้นลง เพราะสิ่งที่พวกเขาไม่มีโอกาสเคยเลือก

ด้วยสภาพผิวหนัง หน้าตา และความไร้เสียงดาของเด็กเหล่านี้ อาจดูไม่ต่างจากเด็ก 7-13 ขวบคนอื่น อาจมีเพียงแววตาที่ดูหดหู่ ไม่สดชื่น หรือไม่มีความสุข ซึ่งผู้ชมหลายคนพอสัมผัสได้ถึงความแตกต่างตรงนี้ แต่ถึงอย่างนั้น เด็กเหล่านี้หลายคนต่างก็มีความฝันและมีความกลัว ไม่ต่างจากเด็กคนอื่น

“ขณะที่เราเห็นความเศร้าในแววตาของเด็ก แต่เราก็ได้เห็นความกล้าหาญที่จะยอมรับว่า ตัวเองเป็นอะไร และพร้อมที่จะต่อสู้เพื่อให้มีชีวิตอยู่ เด็กพวกนี้ไม่ได้เลือกที่จะเป็นแบบนี้ แต่เขาเลือกที่จะต่อสู้กับโรคนี้ ทั้งที่บางคนอาจไม่มีพ่อแม่ ไม่มีคนที่รักเขาเลยด้วยซ้ำ ดังนั้น สังคมต้องช่วยสนับสนุนเขา เพื่อทำให้โลกของเขาน่าอยู่ขึ้น” โอมย้ำหลายครั้ง

ในฐานะผู้ติดเชื้อเอชไอวีคนหนึ่งที่ต้องอยู่กับเชื้อโรคนี้มานานกว่า 25 ปี “ฮาน เนฟเก้นส์” ผู้ก่อตั้ง ArtAids จึงเข้าใจหัวอกของผู้ติดเชื้อเอดส์ดีว่า สำหรับผู้ติดเชื้อแล้ว สิ่งที่น่าสะเทือนใจยิ่งกว่าการเสียชีวิตจากโรคเอดส์ คือการต้องอยู่กับเชื้อเอชไอวีท่ามกลาง ทัศนคติปัจจุบันในสังคม

“การตราหน้าผู้ป่วยโรคเอดส์นั้นเป็นภาระที่หนักเกินจำเป็นสำหรับพวกเราที่ใช้ชีวิต อยู่กับเอชไอวี บางคนไม่กล้าที่จะยอมรับอย่าง เปิดเผยว่าตัวเองติดเชื้อเพราะกลัวจะถูกขับไล่ถูกรังเกียจ และความกลัวนี้เองที่ดึงรั้งคนที่ อาจติดเชื้อไม่ให้ไปรับการตรวจ ซึ่งนั่นก็หมาย ความว่าพวกเขาอาจจะแพร่เชื้อให้แก่คนอื่นโดยที่อาจจะไม่รู้เลยด้วยซ้ำ ฉะนั้นการหยุดตีตราผู้ติดเชื้อจะสามารถช่วยหยุดการแพร่ของ เอชไอวีได้” ฮานบรรยายความในใจในฐานะหนึ่งในผู้ติดเชื้อเอดส์

นี่คือเหตุผลที่ทำให้นิทรรศการนี้มีความสำคัญ...โดยเฉพาะสังคมที่มี “เอชไอวี” เป็นส่วนหนึ่งของสังคม โดยหนึ่งในนั้นก็คือ สังคมไทย