มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มีกำเนิดมาจากวิทยาลัยวิชาการศึกษา ซึ่งได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นมหาวิทยาลัย โดยพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ปี 2517 "ศรีนครินทรวิโรฒ" เป็นชื่อที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯพระราชทานแก่มหาวิทยาลัยนี้ มีความหมายว่า "มหาวิทยาลัยที่เจริญเป็นศรีสง่าแก่มหานคร" คำว่า "วิโรฒ" มาจากคำว่า "วิรฒ" ในภาษาสันสกฤต ซึ่งแปลว่างอกงามหรือเจริญ และเทียบได้กับ "วิรุฬห์" ในภาษาบาลีอันปรากฏในตราของวิทยาลัยวิชาการศึกษาว่า "สิกขา วิรุฬหิ สมปตตา" ซึ่งหมายความว่า "การศึกษาคือการเจริญงอกงาม"

วิทยาลัยวิชาการศึกษานั้นสถาปนาขึ้นจากโรงเรียนฝึกหัดครูชั้นสูง โดยที่มีความมุ่งหมายที่จะส่งเสริมวิชาชีพและวิทยฐานะของครูอาจารย์ ตั้งแต่เริ่มมานั้นได้ผลดีพอสมควร ได้ผลิตครูประเภทต่าง ๆ นับแต่ครูอนุบาลจนถึงอาจารย์มหาวทิยาลัยกระทรวงศึกษาธิการได้คำนึงถึงความสำคัญ่ของการฝึกหัดครูเป็นอย่างยิ่ง จึงได้พยายามขยายโรงเรียนฝึกหัดครูเป็นลำดับมาจนได้จัดตั้งโรงเรียนฝึกหัดครูโดยเฉพาะขึ้นที่ถนนประสานมิตร อำเภอพระโขนง พระนคร เมื่อวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2492 มีชื่อว่าโรงเรียนฝึกหัดครูชั้นสูงถนนประสานมิตร กิจการของโรเรียนฝึกหัดครูนี้ได้รับการปรับปรุงขยายอาคารสถานที่เป็นลำดับมา ถึงเช่นนั้นก็ยังไม่เพียงพอที่จะรับนักศึกษาให้ได้เต็มความต้องการ และยังไม่อาจจัดวิทยฐานะทางครูให้ถึงขั้นสูงสุดได้ กระทรวงศึกษาธิการจึงเห็นสมควรปรับปรุงให้ยกวิทยฐานะถึงปริญญาในวิชาการศึกษา เทียบเท่ามาตรฐานของต่างประเทศ เพื่อติดต่อสัมพันธ์กับสถาบันศึกษาชั้นสูงของต่างประเทศได้การปรับปรุงโรงเรียนฝึกหัดครูชั้นสูงครั้งนี้ยังผลให้กำเนิดแก่วิทยาลัยการศึกษาขึ้น ณ โรงเรียนฝึกหัดครูชั้นสูงถนนประสานมิตร เมื่อวันที่ 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2496

เพื่อให้วิทยาลัยวิชาการศึกษาได้มีอำนาจให้การศึกษาถึงขั้นปริญญาได้โดยสมบูรณ์ กระทรวงศึกษาธิการจึงได้เสนอพระราชบัญญัติวิทยาลัยวิชาการศึกษา พ.ศ. 2497 ต่อสภาผู้แทนราษฎรและตราเป็นพระราชบัญญัติเมื่อวันที่ 16 กันยายน 2497

ตามนัยแห่งพระราชบัญญัตินี้ วิทยาลัยวิชาการศึกษามีอำนาจให้อนุปริญญา (อ.กศ.) ปริญญาตรี (กศ.บ.) ปริญญาโท (กศ.ม.) และปริญญาเอก (กศ.ด.) ในวิชาการศึกษาและวิชาชีพอื่นที่เกี่ยวข้องแก่ผู้ที่สำเร็จการศึกษาจากวิทยาลัยได้ และอาจจัดให้มีการศึกษาสอบไล่เพื่อรับประกาศนียบัตรตามหลักสูตราและวิธีการที่สภาวิทยาลัยกำหนดได้ด้วย

เพื่อให้ผู้บริหารการศึกษา ครูอาจารย์ ตลอดจนผู้ที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับเด็กมีความรู้ความเข้าใจเรื่องพัฒนาการของเด็กไทยยิ่งขึ้น ซึ่งจะช่วให้การจัดการศึกษาและอบรมสั่งสอนเป็นไปอย่างเหมาะสมกับระดับพัฒนาการของเด็กและสอดคล้องกับหลักวิชาจิตวิทยา กระทรวงศึกษาธิการจึงได้ร่วมมือกับองค์การศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO) จัดตั้ง "สถาบันระหว่างชาติสำหรับการค้นคว้าเรื่องของเด็ก" (INTERNATIONAL INSTITUTE FOR CHILD STUDY) ขึ้นในบริเวณวิทยาลัยวิชาการศึกษา ถนนระสนมิตร เมื่อเดือนตุลาคม 2497 เพื่อทำการค้นคว้าวิจัยทางจิตวิทยา เกี่ยวกับความเจริญงอกงามของเด็กในด้านต่าง ๆ และให้วิทยาลัยวิชาการศึกษาทำงานร่วมกับสถาบันระหว่างชาตินี้อย่างใกล้ชิด เมื่อถึงปี 2506 สถาบันนี้ก็ได้รับโอนให้เป็นของรัฐบาลไทยโดยตรง และได้เปลี่ยนชื่อเป็น "สถาบันสำหรับการค้นคว้าเรื่องเด็กกรุงเทพฯ" BANGKOK INSTIUTE FOR CHILD STUDY (B.I.C.S.) ในปี 2515 เมื่อิวทยาลัยวิชาการศึกษาแยกจากกรมฝึกหัดครูเป็นกรมหนึ่งในกระทรวงศึกษาธิการ สถาบันแห่งนี้ก็ได้เข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของวิทยาลัยโดยสมบูรณ์เป็นต้นมา ปัจจุบันเปลี่ยนชื่อเรียกว่า "สถาบันวิจัยพฤติกรรมศาสตร์"

กิจกรรมของวิทยาลัยดำเนินไปด้วยดี กระทรวงศึกษาธิการจึงได้ขยายกิจการให้กว้างขวางออกไปอีก โดยออกประกาศโอนแผนกฝึกหัดครูมัธยม พญาไท ปทุมวัน มาเป็นสาขาหนึ่งของวิทยาลัยวิชาการศึกษา เมื่อวันที่ 11 กันยายน 2498 เรียกชื่อวา "วิทยาลับวิชาการศึกษาปทุมวัน" และได้ขยายกิจการของวิทยาลัยวิชาการศึกษาออกไปสู่สวนภูมิภาค เพื่อช่วยเพิ่มประมาณการผลิตรูให้มากขึ้น ด้วยการจัดตั้ง "วิทยาลัยวิชาการศึกษาบางแสน" ขึ้นอีกแห่งหนึ่งที่ หมู่ 7 ตำบลแสนสุข อำเภอเมือง จังหวัดชลบุรี วิทยาลัยวิชาการศึกษาบางแสนเริ่มเปิดเป็นทางการเมื่อวันที่ 8 กรกฎาคม 2498 ซึ่งจัดได้ว่าเป็นสถาบันชั้นอุดมศึกษาในส่วนภูมิภาคแห่งแรกในประเทศไทยที่เปิดสอนถึงระดับปริญญาตรีทางการศึกษา สาขาทั้งสองแห่งนี้ได้เริ่มเปิดทำการสอนตั้งแต่ปีการศึกษา 2498

ปี 2510 วิทยาลัยวิชาการศึกษาได้ขยายสาขาไปสู่ภาคเหนือคือ "วิทยาลัยวิชาการศึกษา พิษณุโลก" ตั้งอยู่ที่ตำบลในเมือง อำเภอเมือง จังหวัดพิษณุโลก เปิดเป็นทางการเมื่อวันที่ 25 มกราคม 2510

ปี 2511 ได้เปิดสาขาของวิทยาลัยวิชาการศึกษาขึ้นอีก 2 แห่ง คือ "วิทยาลัยวิชาการศึกษา มหาสารคาม" ที่อำเภอเมือง จังหวัดมหาสารคาม และ "วิทยาลัยวิชาการศึกษา สงขลา" ที่อำเภอเมือง จังหวัดสงขลา

ปี 2512 ได้จัดตั้งสาขาวิทยาลัยวิชาการศึกษาขึ้นในส่วนกลางอีกแห่งหนึ่งเรียกว่า "วิทยาลัยวิชาการศึกษา พรนคร"ซึ่งตั้งอยู่ในบริเวณเดียวกับวิทยาลัยครูพระนคร ในที่ดินของวัดพระศรีมหาธาตุ อำเภอบางเขน กรุงเทพมหานคร

1 เมษายน 2513 วิทยาลัยพลศึกษาได้เข้ามาสมทบเป็นสาขาหนึ่งของวิทยาลัยวิชาการศึกษา โดยกรมพลศึกษาเป็นผู้ดำเนินการ และเรียกชื่อว่า "วิทยาลัยวิชาการศึกษา พลศึกษา"

ตั้งแต่ปี 2512 เป็นต้นมาได้มีการพิจารณาเกี่ยวกับฐานะของวิทยาลัย แต่เนื่องจากความผันผวนทางเหตุการณ์บ้านเมืองทำให้การพิจารณาเป็นไปอย่างล่าช้า จนถึงวันที่ 29 มิถุนายน 2517 วิทยาลัยวิชาการศึกษาจึงได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นมหาวิทยาลัย และได้ดอนไปสังกัดทบวงมหาวิทยาลัยของรัฐ วิทยาลัยวิชาการศึกษาทั้ง 8 แห่งนี้รวมกันเป็น "มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ" และเรียกชื่อมหาวิทยาลัยโดยระบุที่ตั้งเช่นที่เคยเรียกมาแต่เดิม ยกเว้นวิทยาลัยวิชาการศึกษาพระนคร ซึ่งปัจจุบันเรียกว่า "มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ บางเขน"

ในด้านการเรียนการสอนเริ่มรับนิสิตเข้าเรียนตามหลกสูตรปริญญาการศึกษาบัณฑิต ในปีการศึกษา 2496 จนกระทั่งเป็นมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒในปัจจุบันกิจการของสถานศึกษาแห่งนี้ได้เจริญก้าวหน้ามาโดยลำดับ ดังนี้

ปี 2496 เริ่มเปิดสอนตามหลักสูตรการศึกษาบัณฑิต สาขาต่าง ๆ คือ สาขาประถมศึกษา มัธยมศึกษา อาชีวศึกษา และการบริการการศึกษา

ปี 2498 ได้เริ่มเปิดสอนหลักสูตรการศึกษาบัณฑิตสำหรับบุคคลภายนอก เพื่อเป็นการส่งเสริมวิชาชีพและวิทยฐานะของครู อาจารย์ และเจ้าหน้าที่บริหารการศึกษาที่กำลังปฏิบัติหน้าที่ประจำอยู่ให้สูงขึ้น

ปี 2499 เปิดสอนขั้นปริญญาโท โดยในขั้นแรกเปิดสอนเฉพาะสาขาจิตวิทยาประชากร โดยร่วมกับสถาบันระดับชาติสำหรับการค้นคว้าเรื่องเด็ก

ปี 2504 เปิดสอนหลักสูตรการศึกษามหาบัณฑิต ซึ่งวิทยาลัยวิชาการศึกษาจัดสอนขึ้นเองโดยตรง

ปี 2506 เริ่มเปิดสอนขั้นประกาศนียบัตรชั้นสูงวิชาเฉพาะ

ปี 2517 เริ่มเปิดสอนขั้นปริญญาเอก โดยเปิดสอนในสองสาขาวิชา คือ สาขาพัฒนศึกษาศาสตร์ และสาขาการวิจัยและการพัฒนาหลักสูตร

ปี 2519 มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ เปิดสอนหลักสูตรปริญญาตรีวิทยาศาสตร์ และศิลปศาสตร์ ในบางแขนงวิชาเพิ่มขึ้น และในปีเดียวกันก็ได้รับหลักสูตรปริญญาการศึกษาบัณฑิต (สาขาครูพยาบาล) ของวิทยาลัยพยาบาลกรุงเทพ กระทรวงสาธารณสุข เข้ามาสมทบ

ปี 2523 ตั้งสถาบันทักษิณคดีศึกษา ที่วิทยาเขตสงขลาซึ่งเริ่มต้นจากโครงการศูนย์ส่งเสริมภาษาและวัฒนธรรมภาคใต้

ปี 2525 จัดตั้งคณะพยาบาลศาสวตร์ขึ้นที่วิทยาเขตบางแสนเพื่อผลิตบัณฑิตสาขาพยาบาลศาสตร์ในระดับปริญญาตรี และเป็นการสนองตอบต่อนโยบายของรัฐที่มุ่งเพิ่มปริมาณการผลิตบุคลากรพยาบาล ให้มีจำนวนเพียงพอที่จะให้บริการด้านการพยาบาลและสุขภาพอนามัยแก่ประชาชนของประเทศได้อย่างทั่วถึง

ปี 2527 เปิดสอนหลักสูตรขั้นปริญญาโทสาขาการวิจัยพฤติกรรมศาสตร์ประยุกต์และสาขาการศึกษาก่อนวัยเรียน

ปี 2528 เปิดสอนหลักสูตรปริญญาโททางสาขาศิลปศาสตร์

ตั้งสถาบันวิทยาศาสตร์ทางทะเลขึ้นที่วิทยาเขตบางแสนและคณะแพทยศาสตร์ที่วิทยาเขตประสานมิตร

ในด้านการวิจัย ซึ่งเป็นหน้าที่สำคัญอีกประการหนึ่งของสถาบันอุดมศึกษานั้น วิทยาลัยวิชาการศึกษาได้จัดตั้งคณะวิชาวิจัยการศึกษาขึ้นตั้งแต่เริ่มแรกเมื่อปี 2497 ซึ่งคณะวิชาวิจัยการศึกษาได้ทำการสำรวจและค้นคว้าวิจัยเกี่ยวกับปัญหาต่าง ๆ ทางการศึกษาหลายเรื่อง และได้เร่มิทำแบบทดสอบมาตรฐานในวิชาต่าง ๆ สำหรับชั้นประถมศึกษาตอนต้น โดยร่วมมือกับกรมสามัญศึกษา กระทรวงศึกษาธิการ ต่อมาในปี 2504 สภาวิทยาลัยวิชาการศึกษาได้จัดตั้ง "สำนักงานทดสอบทางการศึกษาและจิตวิทยา" โดยใช้ขึ้นต่อคณะวิชาวิจัยการศึกษาและให้มีฐานะเป้นแผนกวิชาหนึ่งในคณะวิชานี้ และในปี 2518 ก็ได้ยกฐานะเป็นหน่วยงานเทียบเท่าคณะมีชื่อว่า "สำนักทดสอบทางการศึกษาและจิตวิทยา" มีหน้าที่บริการทางวิชาการ ทำการวิจัยและสร้างแบบทดสอบมาตรฐานระดับต่าง ๆ ที่สำนักทดสอบทางการศึกษาและจิตวิทยาสร้างขึ้นสำหรับใช้กับนิสิตระดับต่าง ๆ และนักเรียนทั่ว ๆ ไป ซึ่งมีทั้งแบบทดสอบความถนัดทางการเรียนและแบบทดสอบวัดผลสัมฤทธิ์วิชาต่าง ๆ และได้ให้บริการแก่โรงเรียน หน่วยราชการ ในการทดสอบความรู้และความสามารถของบุคคลด้วย

นอกจากนี้มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒยังได้ร่วมมือกับหน่วยราชการต่าง ๆในด้านบริการทางวิชาการ เช่น ทำการอบรมครู ให้ความรู้เกี่ยวกับการวัดผลการศึกษาตั้งแต่ปี 2513 จัดอบรมทางการแนะแนว บรรณารักษศาสตร์ พลศึกษา เป็นต้นและได้ขยายและปรับปรุงกิจการเหล่านี้ให้กว้างขวางยิ่งขึ้นอีกด้วย

มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒมีการแบ่งส่วนราชการในมหาวิทยาลัยฯออกเป็น 10 ส่วน ดังนี้

ส่วนที่ 1 สำนักงานอธิการบดี แบ่งหน่วยงานออกเป็น

- กองกลาง

- กองกลางเจ้าหน้าที่

- กองกิจการนิสิต

- กองคลัง

- กองแผนงาน

- กองธุรการวิทยาเขตปทุมวัน

- กองธุรการวิทยาเขตบางเขน

- กองธุรการวิทยาเขตพลศึกษา

- กองธุรการวิทยาเขตบางแสน

- กองธุรการวิทยาเขตพิษณุโลก

- กองธุรการวิทยาเขตมหาสารคาม

- กองธุรการวิทยาเขตสงขลา

ส่วนที่ 2 คณะพลศึกษา แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาพลศึกษา

- ภาควิชาสันทนาการ

- ภาควิชาสุขศึกษา

ส่วนที่ 3 คณะมนุษย์ศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาจิตวิทยา

- ภาควิชาดุริยางคศาสตร์

- ภาควิชาบรรณารักษศาสตร์

- ภาควิชาภาษาตะวันตก

- ภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันออก

- ภาควิชาภาษาศาสตร์

- ภาควิชาศิลปะและวัฒนธรรม

ส่วนที่ 4 คณะวิทยาศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาคณิตศาสตร์

- ภาควิชาคหกรรมศาสตร์

- ภาควิชาเคมี

- ภาควิชาชีววิทยา

- ภาควิชาฟิสิกส์

- ภาควิชาวิทยาศาสตร์ทั่วไป

- ภาควิชาวาริชศาสตร์
-
ส่วนที่ 5 คณะศึกษาศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาการแนะแนวและจิตวิทยาการศึกษา

- ภาควิชาการบริการการศึกษา

- ภาควิชาการศึกษาผู้ใหญ่และการศึกษาพิเศษ

- ภาควิชาเทคโนโลยีทางการศึกษา

- ภาควิชาพื้นฐานการศึกษา

- ภาควิชาหลักสูตรและการสอน

นอกจากนี้คณะศึกษาศาสตร์ยังเป้นคณะที่รับผิดชอบเกี่ยวกับการดำเนินงานการเรียนการ

สอนของโรงเรียนสาธิตซึ่งเป็นศูนย์ฝึกงานด้านเทคนิคการสอน ค้นคว้าวิจัยเพื่อพัฒนาวิธีการสอน เป็นที่ทอลอง ฝึกสอนและฝึกงานของนิสิต ตอลดจนการสาธิตและเผยแพร่วิธีการสอนแก่สถาบันที่ต้องการ

มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มีโรงเรียนสาธิตในสังกัดคือ

โรงเรียนประถมสาธิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒประสานมิตร

โรงเรียนมัธยมสาธิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒประสานมิตร

โรงเรียนสาธิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ปทุมวัน

โรงเรียนสาธิตพิบูลบำเพ็ญ มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒบางแสน

ส่วนที่ 6 คณะสังคมศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาบริหารธุรกิจ

- ภาควิชาประวัติศาสตร์

- ภาควิชาภูมิศาสตร์

- ภาควิชารัฐศาสตร์

- ภาควิชาเศรษฐศาสตร์

- ภาควิชาสังคมวิทยา

ส่วนที่ 7 คณะพยาบาลศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ

- ภาควิชาการพยาบาลชุมชน

- ภาควิชาการพยาบาลแม่และเด็ก

- ภาควิชาการพยาบาลอายุรศาสตร์และศัลยศาสตร์

- ภาควิชาวิจัย ประเมินผล และการบริหารทางการพยาบาล

- ภาควิชาวิทยาศาสตร์พื้นฐานการพยาบาล

- ภาควิชาสุขภาพจิตและการพยาบาลจิตเวช

ส่วนที่ 8 คณะแพทยศาสตร์ แบ่งส่วนราชการออกเป็น

- สำนักงานเลขานุการ - ภาควิชาสูติศาสตร์-นรีเวชวิทยา

- ภาควิชาอายุรศาสตร์ - ภาควิชาจักษุ-โสต-ศอ-นาสิก

- ภาควิชาศัลยศาสตร์ - ลาริงช์วิทยา

- ภาควิชากุมารเวชศาสตร์ - ภาควิชาเวชศาสตร์ป้องกันและสังคม

- ภาควิชาจิตเวชศาสตร์ - ภาควิชานิติเวชศาสตร์

- ภาควิชารังสีวิทย - ภาควิชากายวิภาคศาสตร์

- ภาควิชาพยาธิวิทยา - ภาควิชาจุลชีววิทยา

- ภาควิชาวิสัญญีวิทยา - ภาควิชาเภสัชวิทยา

- ภาควิชาออโธพีดิกส์ - ภาควิชาชีวเคมี

- ภาควิชาสรีรวิทยา

ส่วนที่ 9 สำนักงานเลขานุการ ในสถาบันวิจัยพฤติกรรมศาสตร์

ส่วนที่ 10 สำนักงานเลขานุการ ในสำนักทดสอบทางการศึกษาและจิตวิทยา

ส่วนที่ 11 สำนักงานเลขานุการ ในสำนักหอสมุดกลาง

ส่วนที่ 12 สำนักงานเลขานุการ ในสถาบันทักษิณคดีศึกษา

ส่วนที่ 13 สำนักงานเลขานุการ ในสถาบันวิทยาศาสตร์ทางทะเล

ส่วนที่ 14 บัณฑิตวิทยาลัย

สีทางราชการประจำมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ คือ เทา-แดง

"สีเทา" หมายถึงสีของสมอง แปลว่า ความคิดหรือปัญญา

"สีแดง" หมายถึงสีของเลือด แปลว่า ความกล้าหาญ

เทา-แดง แปบว่า มีความคิดอย่างกล้าหาญ หรือมีความกล้าที่จะคิด

ตราทางราชการของมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ได้มาจากกราฟของสมการ y=e ซึ่งเป็นเครื่องหมายของการเพิ่มหรือความงอกงามโดยทั่ว ๆ ไป ซึ่งตรงกับหลักการศึกษาที่ว่า "การศึกษาคือการงอกงาม สิก?ขา วิรุฬ?หิ สม?ปต?ตา"