การเติบโตทางเศรษฐกิจของจีนกับอินเดียดึงดูดความสนใจของโลกไปจนหมด จนทำให้การเติบโตที่น่าจับตาอีกแห่งถูกมองข้าม นั่นคือแอฟริกา ในปี 2007 และ 2008 ประเทศที่อยู่ทางใต้ของทวีปแอฟริกา ในเขตทะเลสาบที่ใหญ่ที่สุดในโลกที่เรียกว่า Great Lakes region คือ เคนยา แทนซาเนีย และอูกานดา แม้กระทั่งเอธิโอเปียซึ่งมีแต่ความแห้งแล้งและมีฉายาว่า Horn of Africa ต่างก็มีอัตราการเติบโตของ GDP ที่เทียบได้กับจีนและอินเดีย 2 มหาอำนาจทางเศรษฐกิจของเอเชีย ปีที่แล้ว ในขณะที่เศรษฐกิจโลกกำลังตกต่ำถึงขีดสุด แต่แอฟริกากลับเติบโตถึงเกือบ 2% ซึ่งเทียบเท่ากับอัตราการเติบโตของตะวันออกกลางเลยทีเดียว ทั้งยังล้ำหน้าประเทศอื่นๆ อีกมากยกเว้นเพียงจีนกับอินดียเท่านั้น

ในปีนี้และปีหน้า IMF คาดว่าแอฟริกาจะเติบโตสูงถึง 4.8% ซึ่งเป็นอัตราการเติบโตที่สูงที่สุดถ้าไม่นับเอเชีย สูงกว่าแม้กระทั่งประเทศที่มักถูกกล่าวขวัญถึงอย่างชื่นชมอย่างบราซิล รัสเซีย เม็กซิโก และยุโรปตะวันออก อันที่จริง หากมองในแง่รายได้เฉลี่ย ต่อหัวเป็นหลัก ชาวแอฟริกันยังร่ำรวยกว่าชาวอินเดียด้วยซ้ำไป และประเทศแอฟริกาหลายสิบประเทศ ก็มีรายได้ประชาชาติเฉลี่ย ต่อหัวสูงกว่าจีน

สิ่งที่น่าประหลาดใจยิ่งไปกว่านั้นคือ การเติบโตส่วนใหญ่ของแอฟริกา หาได้มาจากการส่งออกวัตถุดิบอย่างน้ำมันหรือเพชร หากแต่มาจากตลาดภายในแอฟริกาเองที่กำลังเติบโต และนับเป็น ตลาดใหญ่ที่สุดในโลกนอกเหนือจากอินเดียกับจีน ในช่วง 4 ปีที่ผ่านมา การบริโภคสินค้าและบริการของชาวแอฟริกันมีสัดส่วนถึง 2 ใน 3 ของ GDP ของแอฟริกา Vijay Majahan ผู้เชี่ยวชาญด้าน การพัฒนาและผู้เขียนหนังสือ Africa Rising ประเมินว่าชนชั้นกลาง ในแอฟริกามีจำนวนมากถึง 300 ล้านคน จากประชากรในแอฟริกา ทั้งหมด 1,000 ล้านคน

แม้ว่าบรรดานักบัญชี ครู แม่บ้าน โชเฟอร์แท็กซี่ และคนค้าขายข้างถนนในแอฟริกา อาจมีรายได้ที่สามารถใช้จ่ายได้จริง (disposable income) ไม่สูงมากเท่าชนชั้นกลางในเอเชียและตะวันตก แต่พวกเขาก็ผลักดันให้ความต้องการสินค้าและบริการอย่างโทรศัพท์มือถือ บัญชีธนาคาร อาหารชั้นดี และบ้านที่อยู่อาศัยเพิ่มสูงขึ้น ในชาติแอฟริกาที่มีขนาดเศรษฐกิจใหญ่ที่สุดในแอฟริกา 10 ชาติ ปรากฏว่าภาคบริการมีสัดส่วนถึง 40% ของ GDP ซึ่งไม่ได้ห่างจากอินเดียที่อยู่ที่ 53% เท่าใดนัก ธนาคาร Standard Bank Group ซึ่งดำเนินธุรกิจใน 17 ประเทศแอฟริกาชี้ว่า การบริโภคกำลังเป็นความจริงใหม่ในแอฟริกา

ปัจจัยภายนอกมีส่วนสำคัญที่ช่วยสร้างชนชั้นผู้บริโภคใหม่ในแอฟริกา ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบการค้าที่พัฒนาขึ้น โดยเฉพาะจากความต้องการที่เพิ่มขึ้นมาจากจีน และนวัตกรรมเทคโนโลยีของต่างชาติที่ช่วยปรับปรุงประสิทธิภาพการผลิตและกระตุ้นการเติบโตของแอฟริกา อย่างเช่นสายเคเบิลใยแก้วนำแสงมูลค่าหลายพันล้าน ดอลลาร์ ที่เชื่อมระหว่างแอฟริกากับประเทศพัฒนาแล้ว แม้ว่าแอฟริกาจะมีปัญหาหนักเรื่องคอร์รัปชั่นและธรรมาภิบาล แต่หลาย ชาติในแอฟริกากลับเติบโตทางเศรษฐกิจแบบเงียบๆ เนื่องมาจากการมีเสถียรภาพทางการเมืองอย่างที่ไม่เคยมีมาก่อน

ด้วยแรงกระตุ้นจากนักลงทุน ทำให้หลายชาติในแอฟริกาค่อยๆ ผ่อนคลายกฎเกณฑ์ในอุตสาหกรรม และการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน ผลก็คือ ประเทศเคนยาและบอตสวานา มีโรงพยาบาลเอกชนที่ทันสมัยระดับโลก มีโรงเรียนแนวคิดใหม่แบบ charter school และมีทางด่วนที่ปลอดภัยต่อการขับขี่ ผลการศึกษาของโครงการ Africa Infrastructure Country Diagnostic ของธนาคารโลกพบว่า การปรับปรุงโครงสร้างพื้นฐานด้านโทรคมนาคมของแอฟริกา มีสัดส่วนมากถึง 1% ของการเติบโตของ GDP ต่อหัว ซึ่งเป็นสัดส่วนสูงกว่าที่การเปลี่ยนแปลงนโยบายการเงินหรือการคลังทำได้ ส่วนจำนวนการถือครองหุ้นในรัฐวิสาหกิจที่เพิ่งถูกแปรรูป อย่างสายการบิน บริษัทเดินเรือ และโทรคมนาคม ก็พุ่งสูงขึ้นเช่นกัน

ผู้ประกอบการในแอฟริกายังเพิ่มมากขึ้นด้วย หลังจากสมอง ไหลกลับแอฟริกา เหมือนที่เคยเกิดขึ้นกับจีนและอินเดียในช่วงทศวรรษ 1990 เมื่อชาวจีนและอินเดียโพ้นทะเลพากันเดินทางกลับ ประเทศบ้านเกิดเพื่อเริ่มต้นธุรกิจ ซึ่งผลก็คือยิ่งช่วยดึงดูดคนเก่งๆ และเงินทุนจากภายนอกเข้าไปในประเทศมากขึ้น ผู้ประกอบการชาวแอฟริกันที่ย้ายกลับประเทศบ้านเกิดครั้งนี้ ก็คงจะสามารถเปลี่ยนแปลงแอฟริกาได้เช่นกัน แม้ว่าปัญหาสมองไหลจะยังคงเป็น ปัญหาเรื้อรังในบางชาติ อย่างบูรุนดีและมาลาวี ซึ่งจัดว่ายากจนที่สุด ในโลก แต่ประเทศแอฟริกาที่มีเศรษฐกิจแข็งแกร่งที่สุดอย่างกานา บ๊อตสวานาและแอฟริกาใต้ กำลังเกิดสมองไหลกลับอย่างที่ไม่เคย เกิดขึ้นมาก่อน ในปีที่แล้วมีแรงงานฝีมือถึง 10,000 คนเดินทางกลับ ไนจีเรีย และชาวแองโกลาที่มีการศึกษาสูงต้องการกลับไปทำงานในประเทศเพิ่มขึ้น 10 เท่าเป็น 1,000 คนในช่วง 5 ปีที่ผ่านมา

Bart Nnaji เมินตำแหน่งศาสตราจารย์มหาวิทยาลัย Pittsburgh เพื่อย้ายกลับไนจีเรียในปี 2005 และเข้าบริหารบริษัท Geometric Power บริษัทไฟฟ้าเอกชนแห่งแรกในแอฟริกา sub-Sahara โรงไฟฟ้ามูลค่า 400 ล้านดอลลาร์ กำลังการผลิต 188 เมกะวัตต์ของ Nnaji จะเปิดให้บริการในปีนี้ ในฐานะผู้ให้บริการไฟฟ้าเพียงรายเดียวของเมือง Aba ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไนจีเรีย ซึ่งมีประชากร 2 ล้านคน Afam Onyema วัย 30 ปี ผู้มี ดีกรีจาก Harvard และ Stanford Law เมินรายได้ 6 หลักในบริษัทกฎหมาย เพื่อกลับไปก่อตั้งโรงพยาบาลเอกชนทันสมัยมูลค่า 50 ล้านดอลลาร์ในไนจีเรีย เป็นโรงพยาบาลซึ่งจะมีมูลนิธิการกุศล รับรักษาคนจนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไนจีเรียด้วย

ผู้เชี่ยวชาญหลายคนเชื่อว่าด้วยฐานผู้บริโภคกลุ่มใหม่ที่เพิ่ง ขยายตัวดังกล่าว ทำให้แอฟริกากำลังจะกลายเป็นเหมือนกับอินเดีย เมื่อ 15 ปีก่อน ซึ่งเปลี่ยนแปลงอย่างผิดหูผิดตา อันเป็นผลจากการพัฒนาเมืองและผลักดันภาคบริการและโครงสร้างพื้นฐาน แอฟริกาก็กำลังจะได้รับประโยชน์จากการเติบโตอย่างรวดเร็วของเมืองใหญ่เช่นกัน ขณะนี้แอฟริกามีอัตราการพัฒนาเมืองสูงที่สุดในโลก ซึ่งช่วยให้แอฟริกาเติบโตอย่างก้าวกระโดด ผ่านการพัฒนาอุตสาหกรรมและการประหยัดจากขนาด ข้อมูลจาก U.N. Centre for Human Settlements ของสหประชาชาติระบุว่า ขณะนี้ ประชากร 1 ใน 3 ของแอฟริกาอาศัยอยู่ในเมือง และสร้างรายได้ คิดเป็นสัดส่วนถึง 80% ของ GDP โดยรวมของแอฟริกา แต่ในอีก 30 ปีข้างหน้า จำนวนประชากรของแอฟริกาที่อาศัยอยู่ในเมืองจะเพิ่มขึ้นเป็นครึ่งหนึ่งของประชากร

เมือง Lagos ของไนจีเรีย เป็นเมืองตัวอย่างที่มองเห็นความสัมพันธ์ระหว่างการเกิดขึ้นของชนชั้นผู้บริโภคใหม่กับการพัฒนาเมืองได้ชัดเจนที่สุด Lagos กลายเป็นมหานครที่มีประชากรหนาแน่น ถึง 18 ล้านคน มีความเจริญทุกอย่างไม่ต่างจากฉงชิ่งของจีนหรือมุมไบของอินเดีย ราคาอสังหาริมทรัพย์ที่ Victoria Island ศูนย์กลางของ Lagos แพงลิ่วเหมือนในแมนฮัตตัน การก่อสร้างมีอยู่ทุกหนแห่ง คอนโดหรู อาคารสำนักงานทันสมัย ถนนตัดใหม่ มีแม้กระทั่งเมืองใหม่ที่โผล่ขึ้นจากทะเล ซึ่งจะรองรับคน 5 แสนคน ทุกอย่างยังขาดแคลนในไนจีเรีย แทบทุกธุรกิจจึงมีอัตราการเติบโตสูงลิ่ว

Aliko Dangote วัย 53 ปี คือมหาเศรษฐีที่เป็นผิวดำที่ร่ำรวยที่สุดในแอฟริกา เขามีสินทรัพย์สุทธิ 2,500 ล้านดอลลาร์จากการจัดอันดับของ Forbes เริ่มสร้างอาณาจักรธุรกิจในปี 1978 ด้วยบริษัทนำเข้าอาหารทารก ซีเมนต์ และปลาแช่แข็ง และขณะนี้ หันมาเน้นผลิตสินค้าและบริการที่สนองความต้องการ ที่มาพร้อมกับการเติบโตของไนจีเรีย ด้วยการผลิตซีเมนต์สำหรับการก่อสร้างอาคารสำนักงานและห้างสรรพสินค้าทันสมัย สร้างคอนโดหรูให้เช่า ผลิตบะหมี่ แป้งและน้ำตาล และกำลังขยายธุรกิจไปยังการให้บริการเครือข่ายโทรศัพท์มือถือ 3G และบริการขนส่ง "ไม่มีที่ไหน ที่คุณจะทำเงินได้เหมือนไนจีเรีย นี่เป็นความลับที่โลกเก็บรักษาไว้อย่างดี" Dangote กล่าว

แต่ความลับไม่มีในโลก ผลการศึกษาล่าสุดของ Paul Collier นักเศรษฐศาสตร์ Oxford พบว่า บริษัทแอฟริกา 954 แห่งที่อยู่ในตลาดหุ้น สามารถสร้างรายได้ในช่วงปี 2000-2007 ได้สูงกว่าบริษัทในจีน อินเดีย เวียดนามและอินโดนีเซียถึง 65% เพราะค่าจ้างแรงงานในเอเชียแพงกว่ามาก ส่วนต่างกำไรโดยเฉลี่ยของบริษัท แอฟริกาอยู่ที่ 11% สูงกว่าในเอเชียและอเมริกาใต้ ผู้ให้บริการโทรศัพท์มือถือในแอฟริกามีส่วนต่างกำไรในอุตสาหกรรมนี้สูงที่สุด ในโลก บริษัทยักษ์ใหญ่ข้ามชาติอย่าง Unilever, Nestle และ Swissport International ต่างรายงานการเติบโตของธุรกิจสูงที่สุด ในบางชาติของแอฟริกา

ข้อมูลจากองค์การ Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) ยังชี้ว่าแม้กระทั่งเงินทุน ที่ไหลเข้าแอฟริกาเมื่อปี 2008 ยังสวนกระแสเศรษฐกิจโลกตกต่ำ โดยกระโดดขึ้นไปถึง 16% ไปอยู่ที่ 61,900 ล้านดอลลาร์ สูงที่สุดทำลาย สถิติ ทั้งๆ ที่การลงทุนโดยตรงจากต่างประเทศในปีเดียวกันนั้น ตกต่ำ ถึง 20% ทั่วโลก แม้กระทั่งบริษัทจีนยังคิดจะย้ายฐานการผลิตขั้นพื้นฐานไปยังแอฟริกา ขณะนี้ ธนาคาร โลกกำลังช่วยจีนจัดตั้งเขตอุตสาหกรรมในเอธิโอเปีย ซึ่งจะเป็นแห่งแรก ในแอฟริกา อาจกลายเป็นจุดเริ่มต้นของเขตการค้าเสรีที่เคยกระจายไปทั่วจีนและช่วยเปิดเศรษฐกิจจีนได้สำเร็จในช่วงทศวรรษ 1980

อย่างไรก็ตาม แอฟริกายังคงอยู่เป็นเพียงชายขอบของการจะเป็นตลาดเกิดใหม่เท่านั้น ข้อมูลจาก IMF ชี้ว่า ความลำบากและต้นทุนการดำเนินธุรกิจในแอฟริกายังคงสูงที่สุดในโลก ปัญหา คอร์รัปชั่นยังคงเป็นปัญหาใหญ่ใน 36 ชาติแอฟริกาจากทั้งหมด 53 ชาติ แอฟริกามักถูกมองว่าเป็นสถานที่ที่ไม่น่าเข้าไปทำธุรกิจ

แต่ Robert Zoellick ประธานธนาคารโลกชี้ว่า หลังจากเกิดวิกฤติเศรษฐกิจโลกเมื่อ 2 ปีก่อน ทำให้นักลงทุนระยะยาวเริ่มตระหนักว่า แม้กระทั่งการลงทุนในประเทศพัฒนาแล้วก็มีความเสี่ยงมากได้เช่นกัน แอฟริกาจึงได้รับประโยชน์จากความจริงข้อนี้ไปเต็มๆ เหมือนกับที่จีนและอินเดียเคยได้รับ แอฟริกากลายเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของระเบียบโลกใหม่ที่แสดงว่า แม้แต่ชาติที่ยากจนที่สุด ก็ยังสามารถค้นพบหนทางที่จะก้าวเดินไปข้างหน้าได้เช่นเดียวกัน

แปล/เรียบเรียง เสาวนีย์ พิสิฐานุสรณ์
เรื่อง นิวสวีค