จวบจนวันนี้ ดูเหมือนยังไม่มีใครไม่ยอมรับว่า "ทับทิมพม่า" เป็นทับทิมที่ดีที่สุดในโลก นอกจากนี้ยังมีอัญมณีอื่นๆ ทั้งไข่มุก หยก ที่กลายเป็นสินค้าส่งออกสำคัญของพม่าจนถึงปัจจุบัน

ในอดีตช่วงปี 1960-1980 หยก-ทับทิมพม่าถูกส่งออกผ่านช่องทางต่างๆ ตามแนวชายแดนไทย โดยเฉพาะภาคเหนือ ที่ใกล้แหล่งสินแร่ที่มีราคาเหล่านี้ ซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในเขตอิทธิพลชนกลุ่มน้อยในพม่า มี อ.แม่สาย จ.เชียงราย อ.แม่สอด จ.ตาก และ จ.เชียงใหม่ เป็นศูนย์กลางการซื้อขาย

ซึ่งในยุคนั้นพ่อค้าอัญมณีจากหลาก ประเทศทั่วโลก โดยเฉพาะฮ่องกง-ไต้หวัน ต่างก็บินเข้ามาปักหลักเหมาโรงแรมพักกันเป็นเดือนๆ เพื่อรอเลือกซื้อหยกเนื้อดี-ทับทิมสีเลือดนก ที่ "กุลี" หรือ "แกลี" จะ ลักลอบนำผ่านชายแดนเข้ามาส่งให้กับพ่อค้าคนกลาง

โดยเฉพาะเชียงใหม่ที่โต้โผใหญ่ในกลุ่มค้าหยก-ทับทิมพม่ายุคนั้น ส่วนใหญ่จะเป็นคนในกองพล 93 (ก๊กมินตั๋ง) ที่เข้ามาอยู่ในประเทศไทย พร้อมกับอาศัยสายสัมพันธ์ดั้งเดิมหันมาค้าขายหยก-อัญมณีจากพม่ากันอย่างเป็นล่ำเป็นสัน

ว่ากันว่าแค่นามบัตรของพ่อค้าหยก สมาชิกกองพล 93 บางคนสามารถทำให้ "กุลี" ขนหยกจากพม่าเดินเล่นตามท้องที่ต่างๆ ของเชียงใหม่ได้โดยไม่ถูกตรวจจับจากเจ้าหน้าที่

"มูลค่าประเมินไม่ได้ เพราะเป็น การค้านอกระบบทั้งหมด แต่น่าจะเกินหมื่นล้านบาทต่อปีต่อจุด" ปณิธิ ตั้งผาติ ประธานประชาคมตาก, ที่ปรึกษาหอการค้าจังหวัดตาก ที่ในแวดวงพ่อค้าชายแดนพม่า ตั้งชื่อให้ว่า "อู ซานเมี๊ยะ" กล่าว และให้เหตุผลว่า เพราะทับทิม-หยกเนื้อดีบางชิ้นซื้อขายกันในราคาหลักสิบล้าน-ร้อยล้านบาท

ขณะที่รัฐบาลพม่าที่ผูกขาดการทำเหมืองแร่หยก-อัญมณีทั่วประเทศอยู่ในยุคนั้น ไม่สามารถควบคุมได้เบ็ดเสร็จ ทำให้มีการลักลอบนำออกมาขายผ่านช่องทางชายแดนภาคเหนือของไทยกันอย่างคึกคัก

กระทั่ง พ.ศ.2531 หรือ ค.ศ.1988 รัฐบาลพม่าเริ่มเปิดเสรีทางเศรษฐกิจ ทำให้ อุตสาหกรรมอัญมณีของพม่าเติบโตอย่างรวดเร็ว มีการตั้งกระทรวงเหมืองแร่และวิสาหกิจอัญมณีพม่า เพื่อควบคุม ดูแลการผลิตและจำหน่ายอัญมณีจนถึง พ.ศ. 2543 หรือ ค.ศ.2000 รัฐบาลพม่าได้ร่วมทุนกับเอกชนกว่า 10 บริษัท ทำเหมืองอัญมณีในประเทศ

พร้อมๆ กับการสกัดกั้นไม่ให้มีการลักลอบนำหยก-ทับทิมและอัญมณีอื่นๆ ออกมาจำหน่ายในตลาดมืดผ่านชายแดนต่างๆ เช่นเคย โดยจัดงานแสดง-ประมูลอัญมณีขึ้นเป็นประจำปีละ 2 ครั้งที่กรุงร่างกุ้ง เพื่อดึงดูดลูกค้าต่างประเทศ โดยเฉพาะจากจีน ฮ่องกง ญี่ปุ่น และไทย

ประกอบกับตั้งแต่ปี 1985 สป.จีน เริ่มเปิดชายแดน พัฒนาช่องทางการค้าตามแนวพรมแดนรอบด้าน โดยเฉพาะด้าน ตะวันตกเฉียงใต้ดังกล่าว ทำให้เส้นทาง การค้าหยก-ทับทิมจากพม่า ที่เคยผ่านพรมแดนไทยเข้ามา จนทำให้ "แม่สอด-แม่สาย-เชียงใหม่"ซึ่งเคยเป็นศูนย์กลางการซื้อขายมานานหลายสิบปีเริ่มเปลี่ยนไป โดยเฉพาะตั้งแต่ปี 1995 เป็นต้นมาจนถึงปัจจุบัน หยก-ทับทิม อัญมณีอื่นๆ จากพม่า ส่วนใหญ่ล้วนแต่ถูกส่งผ่านตลาด สป.จีนแทบทั้งสิ้น

รวมถึงชายแดนด้านเขตเศรษฐกิจพิเศษเจียก้าว-มูเซ ที่ปัจจุบันนอกจากจะมีแหล่งจำหน่ายอัญมณีชั้นดีจากพม่าอยู่ตาม ถนนจีน-พม่าแล้ว บริเวณ "รุ่ยลี่"ก็มีถนนอัญมณีที่เป็นศูนย์รวมการซื้อขายหยก-ทับทิม-ไม้กลายเป็นหิน ตลอดจนอัญมณีอื่นๆ จากพม่า มีผู้ประกอบการน้อย-ใหญ่ หลายร้อยราย

ที่นี่มีธุรกรรมการซื้อขายเกิดขึ้นไม่หยุด ผู้ค้าอัญมณีรายใหญ่จากฮ่องกง ญี่ปุ่น ไต้หวัน ที่ก่อนหน้านี้เคยมุ่งหน้าเข้ามารอรับซื้อที่แม่สาย-แม่สอด-เชียงใหม่ ต่างก็มุ่งหน้าเข้า สป.จีน ที่รับซื้อเข้ามาแบบไม่อั้นแทบทั้งสิ้น

ซึ่งแม้ว่าสภาคองเกรสของสหรัฐ อเมริกาจะผ่านร่างกฎหมายห้ามนำเข้าอัญมณีจากพม่า แม้ว่าจะผ่านการเจียระไน จากประเทศที่ 3 แล้ว รวมถึง 17 ประเทศ กลุ่มสหภาพยุโรป ก็มีมติบอยคอตอัญมณี-ไม้จากพม่า หลังเหตุการณ์รัฐบาลทหารพม่าปราบประชาชนครั้งล่าสุดที่ผ่านมาก็ตาม

แต่ไม่ได้ก่อให้เกิดผลกระทบต่อธุรกรรมการซื้อ-ขายหยก ณ ชายแดนพม่า-จีนแห่งนี้แม้แต่น้อย

อย่างไรก็ตาม เพื่อฟื้นฟูภาพแห่งการเป็นศูนย์กลางการซื้อขายหยก-อัญมณีพม่าของแม่สอดในอดีต รวมถึงกระตุ้นเศรษฐกิจ-การท่องเที่ยวของชายแดนแม่สอด จ.ตาก พาณิชย์จังหวัดตาก-สภาอุตสาหกรรม จ.ตาก และหอการค้าจังหวัดตาก ได้ร่วมกันจัดงาน "เปิดตลาดพลอยและอัญมณีแม่สอด"ขึ้นระหว่างวันที่ 6-8 กุมภาพันธ์ 2552 ณ ย่านสยามเจมส์เซนเตอร์ ถนนประสาทวิถี เขตเทศบาลเมืองแม่สอด แหล่งค้าขายหยกพม่า แต่ดั้งเดิม

โดยระดมผู้ประกอบการที่มีอยู่ร่วมๆ 160-200 ราย ร่วมออกร้านจำหน่ายอัญมณี-เครื่องประดับ พร้อมกับกิจกรรมเดินแบบ ที่แต่งกายด้วยเครื่องประดับที่สวยงาม

พัชรี พงษ์พิทักษ์ พาณิชย์จังหวัดตาก คาคหวังว่าจะนำตลาดพลอย-อัญมณีแม่สอด กลับมาฟื้นคืนชีพอีกครั้งหนึ่ง

ขณะที่บรรพต ก่อเกียรติเจริญ ประธานหอการค้าจังหวัดตาก วาดหวังว่า งานนี้จะกระตุ้นเศรษฐกิจการค้าอัญมณีให้กลับคืนมาสู่แม่สอด หากนักท่องเที่ยวและผู้ที่ชอบซื้อสินค้าอัญมณีเครื่องประดับไม่มั่นใจหรือคิดว่าปลอม สามารถคืนได้ทุกชิ้น

โดยหอการค้าจังหวัดตาก รับเป็นสื่อกลางในการร่วมกับผู้ประกอบการ ออกใบรับรองมาตรฐานสินค้าจากสถาบันรับรองมาตรฐานสินค้าอัญมณี สินค้าทุกชิ้นจะซื้อ-ขายกันในราคาที่พึงพอใจระหว่างผู้ซื้อ-ผู้ขาย โดยการดูแลของพาณิชย์จังหวัด-หอการค้าจังหวัด และสภาอุตสาหกรรมจังหวัดตาก