การกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาเป็นปัญหาเรื้องรังมานานนับ 10 ปี มีการต่อสู้ระหว่างกลุ่มเภสัชกรที่ต้องการยกเลิกโควตาและสมาคมร้านขายยาที่ต้องการคงระบบโควตาไว้ ประเด็นโควตาไม่ได้เกี่ยวพันเฉพาะเรื่องการแข่งขัน และผลประโยชน์ที่จะตามมาอีกมากมายของบรรดาผู้ค้ายาเท่านั้น แต่ยังมีส่วนเชื่อมโยงไปถึงกระบวนการผลิต สิทธิบัตรยา และความซับซ้อนในกลไกการจัดจำหน่ายยา ประเด็นทั้งหลายร้อยรัดเกี่ยวโยงเป็นลูกโซ่ ปัญหาหลักส่วนหนึ่งขมวดปมอยู่ที่การบริหารงานสาธารณสุขของประเทศ ซึ่งรวมถึงระบบการกระจายยาด้วยข้อเสนอที่รุนแรงที่สุดเพื่อการแก้ไข คือ ผ่าโครงสร้างสาธารณสุขของประเทศ !!

ร้านขายยา : ใครใคร่เปิดเปิด

ย้อนหลังไปก่อนปี พ.ศ.2522 นั้นยังไม่มีการกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาเหมือนเช่นปัจจุบัน ใครใคร่เปิดร้ายขายยาก็สามารถทำได้หากมีทุนรอน และความรู้ความชำนาญมากพอ แต่ร้านขายยาโดยส่วนมากมักจะเป็นร้านที่คนจีนเป็นเจ้าของ และนี่เป็นที่มาของคำว่า "หมอตี๋" คือ เจ้าของร้านชาวจีนที่เป็นผู้หยิบยาขาย วินิจฉัยอาการไข้ และจ่ายยาตามประสบการณ์ที่สั่งสมมานานในร้านยาของตระกูล

การขายยาของหมอตี๋ไม่ได้เป็นปัญหาแต่อย่างใด ทว่านับวันที่สังคมพัฒนามากขึ้น มีประชากรเพิ่มมากขึ้น โรคภัยไข้เจ็บก็เพิ่มพูนมากขึ้นด้วยนั้น "ยาฝรั่ง" หรือยานอกที่มาจากต่างประเทศทะลักเข้ามาในเมืองไทยมากขึ้น ความรู้ความสามารถของหมอตี๋ที่ถ่ายทอดสู่รุ่นลูกและหลานเริ่มไม่เพียงพอที่จะทำหน้าที่บริการสังคมอีกต่อไป

ระบบการศึกษาแบบใหม่จัดการเรียนการสอนวิชาความรู้เรื่องยาทั้งปวงไว้ในคณะเภสัชศาสตร์ ปัจจุบันมีมหาวิทยาลัยของรัฐ 6 แห่ง เปิดสอนวิชาเภสัชศาสตร์ คือ จุฬาลงกรณ์ มหิดล ขอนแก่น เชียงใหม่ สงขลานครินทร์ และศิลปากร มีมหาวิทยาลัยเอกชนเพียงแห่งเดียวที่เปิดคณะเภสัชฯ คือ รังสิต

บรรดาลูกหลานร้านขายยาต่างมุ่งหน้าเข้าเรียนวิชายาแบบใหม่ เพื่อที่จะได้นำมาใช้ในการบริการผู้ป่วยและบริหารธุรกิจร้านยาของครอบครัวต่อไป แต่ระบบการศึกษาในมหาวิทยาลัยปิดของรัฐไม่ได้เปิดโอกาสให้ใครใคร่เรียนแล้วจะได้เรียนทุกคนไป แม้ผู้ที่ได้เข้าไปเรียนแล้ว ก็มีที่ไม่สำเร็จจำนวนมาก ดังนั้นจำนวนเภสัชกรที่สำเร็จการศึกษาในระบบสมัยใหม่จึงมีไม่มากนัก

ปีหนึ่ง ๆ มหาวิทยาลัย 6 แห่ง สามารถผลิตบัณฑิตเภสัชศาสตร์ได้ประมาณ 450-500 คน ปัจจุบันมีจำนวนเภสัชกรทั่วประเทศ (เมื่อ 1 พฤษภาคม 2533) โดยนบจากจำนวนเลขที่ในใบประกอบโรคศิลป์เท่ากับ 7,785 คน แต่จำนวนเภสัชกรที่ประกอบวิชาชีพจริงมี 6,913 คน (ส่วนที่หายไปเป็นผู้ที่ล้มหายตายจากหรือไปประกอบอาชีพอื่น ตัวเลขนี้ได้มาจากกลุ่มศึกษาปัญหายา) โดย 56% ของเภสัชกรเหล่านี้ประจำอยู่ตามร้าน ขย.1 หรือคิดเป็น 3,70 คน ส่วนที่เหลือ 4% หรือ 2,912 คนไปทำอย่างอื่น

ขณะที่มีเภสัชกร 3,701 คนทั่วประเทศที่ประจำตามร้าน ขย.1 แต่จำนวนประชากรนั้นมีมากถึง 50-60 ล้านคนเมื่อคำนวณสัดส่วนของเภสัชกรต่อประชากรทั่วประเทศ จะพบตัวเลขที่น่าตกใจพอสมควร

ในเขตกรุงเทพมหานคร มีเภสัชกร 1 คนต่อประชากร 3,317 คน ในต่างจังหวัดตัวเลขเพิ่มเป็น 1 : 28,741 คน และตัวเลขทั่วประเทศเท่ากับ 1 : 15,223 คน (ดูตารางจำนวนและสัดส่วนของเภสัชกรในภาคเอกชนต่อประชากรของประเทศ)

เป็นตัวเลขที่ห่างไกลมากเมื่อเทียบเคียงกับในสหรัฐฯ ที่มีเภสัชกรต่อประชากรเท่ากับ 1 : 1,497 คน เมื่อคิดเภสัชกรในร้าย ขย.1 ต่อประชากรจะเท่ากับ 1 : 2,138 คน โดยคำนวณจากเภสัชกรทั่วประเทศสหรัฐฯ 166,247 คน และจำนวนประชากรสหรัฐฯ 248,800,000 คน

ความขาดแคลนเภสัชกรต่อประชากรสามารถแก้ไขด้วยการผลิตเภสัชกรเพิ่มขึ้น ขณะที่ในอีกทางหนึ่ง คือ การแก้ไขการบริหารงานสาธารณสุขทั่วประเทศ โดยเฉพาะระบบการกระจายยาในภาคเอกชน

แม้ว่าลูกหลานของร้านขายยาส่วนหนึ่งจะได้เข้ามาสู่ระบบการศึกษาแบบใหม่ มีความรู้ความสามารถในวิชาชีพเพียงพอที่จะไปควบคุมงานบริการยาตามร้านขายยาแล้วก็ตาม แต่ปรากฏว่าเภสัชกรที่ไปประจำตามร้าน ขย.1 มีเพียง 56% เทียบกับในสหรัฐฯ มีเภสัชกรประจำร้าน ขย.1 ประมาณ 70% ของเภสัชกรทั่วประเทศ

การที่มีเภสัชกรอยู่ประจำร้าน ขย.1 ไม่มากเท่าที่ควรเพราะโดยส่วนมาก เภสัชกรไม่ได้เป็นเจ้าของร้านยานั้น ๆ ด้วยตนเอง แต่เป็นลักษณะที่ว่ารับจ้างมาประจำร้านและได้รับเงินเดือนไปมากกว่า

นี่เป็นเหตุที่ทำให้เกิดปัญหาเรื่อง "เภสัชกรแขวนป้าย" กันเป็นจำนวนมาก

คือ ตัวเภสัชกรไม่ได้อยู่ประจำร้านตลอดเวลาเปิดทำการ แต่มีชื่อและใบอนุญาตติดอยู่ ส่วนตัวนั้นอาจจะไปทำการงานที่บริษัทยาอื่น ๆ แล้วแวะเวียนมาดูร้านยานั้นบ้างเป็นครั้งคราว

สนนราคาของการแขวนป้ายในกรุงเทพฯ ประมาณ 3,000 -8,000 บาท/เดือน ส่วนในต่างจังหวัดก็ลดหลั่นมาเหลือ 2,000-3,000 บาท/เดือน

ร้านยาประเภท ขย.1 มี 3,697 ร้านทั่วประเทศ กลุ่ม กศย. สำรวจพบว่า มีเภสัชกรแขวนป้ายอยู่ประมาณ 1,000 กว่าร้าน

เป็นตัวเลขรวมของร้านยาที่ไม่ได้มีลูกหลานเป็นเภสัชกร และร้านยาที่เจ้าของไม่ได้เป็นเภสัชกร ซึ่งจำเป็นต้องจ้างเภสัชกรมาทำงานตามกฎหมาย

เภสัชกรเหล่านี้ก็ไม่มีทางเลือกที่จะไปเปิดร้านยาของตนเองเพระาติดปัญหาเรื่องโควตา ในส่วนของมหาวิทยาลัยเองนั้นก็เริ่มที่จะผลิตเภสัชกรได้เพิ่มมากขึ้น โดยทบวงมหาวิทยาลัยมีการคาดหมายว่า ในอีก 10 ปีข้างหน้าจะสามารถผลิตเภสัชกรเพิ่มขึ้นเป็น 10,000 คน โดยมีเป้าหมายว่าจะทำให้สัดส่วนของเภสัชกรต่อประชากรของประเทศลดลงเหลือ 1 : 5,200 คน

นั่นหมายความว่า เมื่อมีเภสัชกรมากขึ้นแล้ว ความต้องการที่จะเปิดร้านขายยาเพิ่มมากขึ้นก็มีตามมา

แม้กระทั่งปัจจุบันที่มีการเอาระบบเภสัชกรใช้ทุนมาใช้ คือ ระบบที่เภสัชกรต้องทำงานใช้ทุนตามโรงพยาบาลของรัฐทั่วประเทศเป็นเวลา 2 ปีหลังจากใช้เวลาศึกษามา 5 ปีเต็มซึ่งเป็นระบบเดียวกับระบบการศึกษาของแพทย์ เภสัชกรเหล่านี้ก็มีความต้องการที่จะเปิดร้านยาในท้องถิ่นที่ตนไปใช้ทุนอยู่

ปัญหาคือ พวกเขาติดขัดเรื่องการกำหนดจำนวนร้านขายยาตามประกาศปี 2524

สำลี ใจดี อาจารย์ประจำคณะเภสัชศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และเป็นนักวิชาการในงานสาธารณสุขเพื่อการคุ้มครองผู้บริโภคในองค์กรเอกชนหลายแห่ง รวมทั้งในกลุ่มศึกษาปัญหายา (กศย.) กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "บรรดาเภสัชกรคู่สัญญาเหล่านี้เรียกร้องอยากให้ยกเลิกโควตาเพราะมีคนจำนวนหนึ่งที่อยากกลับไปเปิดร้านที่บ้าน หลังจากที่ทำงานในโรงพยาบาลแล้วก็จะได้เปิดร้านช่วงเย็นได้ ซึ่งมันจะเป็นการเพิ่มรายได้ให้พวกเขา และเป็นช่องทางตั้งหลักปักฐานในชนบท และเราก็จะได้กระจายเภสัชกรไปอยู่ต่างจังหวัดได้ในทางอ้อมด้วย"

เภสัชกรคู่สัญญาที่ปรารถนาจะตั้งร้านยาของตัวในชนบทมีจำนวนเท่าไหร่ไม่ปรากฏตัวเลขแน่ชัด แต่การให้สิทธิพวกเขาในการเลือกที่จะเปิดร้านหรือไม่เปิดร้านเช่นเดียวกับวิชาชีพแพทย์ก็เป็นสิ่งที่น่าจะกระทำ

เมื่อใดก็ตามที่เภสัชกรคู่สัญญาสนใจจะเปิดร้านยาก็เป็นที่คาดหวังได้ว่า ประชาชนในละแวกนั้นจะได้รับการบริการที่มีคุณภาพและความรู้มากกว่าการบริการจากร้านหมอตี๋ และร้านขายของชำที่ลักลอบวางขายยาบางประเภทอย่างแน่นอน

คนในวงการสาธารณสุขหลายคนให้ความเห็นกับ "ผู้จัดการ" ว่า หากมีการกำหนดโควตาร้านยาก็ควรกำหนดโควตาคลินิกแพทย์ และทันตแพทย์ซึ่งต่างให้การบริการเพื่อสุขอนามัยของประชาชนเหมือนกันด้วย ทั้งนี้เพื่อความเป็นธรรมในวิชาชีพ

เหตุที่ "ผู้จัดการ" กล่าวเรื่องการบริการอย่างถูกต้องตามหลักวิชาการของเภสัชกรประจำร้านยา เพราะนี่เป็นเหตุผลสำคัญที่เกี่ยวข้องกับการมีสุขภาพดีอนามัยดีของประชาชนไทย

นักวิจัยผู้คร่ำหวอดในวงการสาธารณสุขไทย กล่าวว่า "เป็นเรื่องน่าเศร้ามากที่ได้พบว่า คนไทยบริโภคยาเยอะ แต่สุขภาพกลับทรุดโทรมแย่ลง" (ดูตารางมูลค่าการบริโภคยา)

ทั้งนี้ กศย. ทำการวิจัย พบว่า มูลค่าการบริโภคยาของคนไทย ทั้งแผนปัจจุบัน และแผนโบราณ เมื่อปี 2531 คิดเป็น 51,292 ล้านบาท จากยาที่วางขาย 33,000 ตำรับ ในจำนวนนี้เป็นการบริโภคเพื่อแก้ปัญหาโรคภัยไข้เจ็บอย่างแท้จริงเพียง 1 ใน 3

อีก 2 ใน 3 เป็นการใช้ยาอย่างฟุ่มเฟือยเกินจำเป็นครึ่งหนึ่ง อีกครึ่งเป็นการใช้ยาที่ทำให้เกิดโรคตามมา รวมทั้งการใช้เพราะเกิดอาการติดยา

ทางด้านสมาคมผู้ผลิตเภสัชภัณฑ์ (PPA) ได้คำนวณตัวเลขค่าใช้จ่ายเกี่ยวกับสินค้าและบริการต่าง ๆ เฉลี่ยต่อเดือนของครัวเรือน พบว่า ค่าใช้จ่ายการตรวจรักษาและค่ายาเมื่อปี 2529 ประมาณครัวเรือนละ 134 บาท/เดือน หรือคิดเป็นคนละ 187.2 บาท/ปี (คำนวณจากการสำรวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือนปี 2529)

องค์การอนามัยโลก (WHO) พบว่า ในปี 2529 คนไทยบริโภคยาคนละ 4.8 เหรียญสหรัฐ/ปี เทียบกับตัวเลขเฉลี่ยของประเทศกำลังพัฒนา 5.4 เหรียญสหรัฐ/ปี (ตัวเลขจาก THE WORLD DRUG DEVELOPMENT, WHO 1988)

ตัวเลขนี้แม้จะไม่สูงมาก แต่ก็ชี้ให้เห็นว่าในบรรดารายการสินค้าและบริการต่าง ๆ ที่คนไทยจ่ายสตางค์ซื้อหามาใช้สอยนั้น รายการตรวจรักษาและค่ายาอยู่ในอันดับต้น ๆ

ประเด็นไม่ได้อยู่ที่ว่าคนไทยจ่ายค่ายาสูง แต่อยู่ที่ว่าคุณภาพของยา และบริการทางการแพทย์ที่ได้รับนั้นดีเพียงใด คุ้มหรือไม่ หรือฟุ่มเฟือยเกินกว่าจำเป็น

ประเด็นนี้ย้อนกลับมาสู่เรื่องการบริหารงานสาธารณสุขของประเทศ รัฐจะมีวิธีการควบคุมดูแลการบริการด้านสาธารณสุขอย่างไร ประชาชนจึงจะได้รับประโยชน์อย่างเต็มที่ คือ ไม่ต้องซื้อยาแพง ไม่ต้องกินยาที่ไม่จำเป็นในการเยียวยารักษา มีความรู้พื้นฐานในเรื่องยา และการรักษาโรคสามัญ ฯลฯ

การเมืองเรื่องโควตาร้านยา

พรรคการเมืองที่เข้ามาบริหารงานสาธารณสุขที่ผ่านมา กล่าวกันว่า ไม่มีพรรคใดให้ความสนใจงานสุขอนามัยของประชาชนมากเท่าพรรคประชาธิปัตย์ ความสนใจนั้นไม่แน่ว่าจะมาจากเหตุผลทางการเมืองและความสลับซับซ้อนในเชิงผลประโยชน์ทางธุรกิจประการใด แต่ผลงานสำคัญที่พรรคประชาธิปัตย์ทิ้งไว้ให้เป็นปัญหาสำคัญในแวดวงผู้ประกอบวิชาชีพเภสัชกรรมซึ่งยากที่เภสัชกรรายใดจะลืมเลือน คือ เรื่องการประกาศโควตาร้านขายยา

มันเป็นเรื่องที่ทำให้เกิดความบาดหมางในวงการโดยไม่จำเป็น อีกทั้งเป็นการใช้โอกาสและอำนาจทางการเมืองเพื่อปกป้องคุ้มครองผลประโยชน์ทางธุรกิจของคนเฉพาะกลุ่ม

การกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาเริ่มขึ้นในปี พ.ศ.2522 ซึ่งมีการแก้ไขเพิ่มเติมพระราชบัญญัติยา (ฉบับที่ 3) โดยเพิ่มมาตรา 77 ทวิ ที่ให้รัฐมนตรี โดยคำแนะนำของคณะกรรมการยา มีอำนาจกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาที่จะอนุญาตให้ตั้งในท้องท่ใดท้องที่หนึ่งได้โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา

19 กรกฎาคม 2524 นายแพทย์เสม พริ้งพวงแก้ว รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขในเวลานั้น ได้ออกประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 98 ตอนที่ 129 วันที่ 1 สิงหาคม พ.ศ.2524 ให้มีการกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาในกรุงเทพมหานคร

ทั้งนี้ กำหนดให้จำนวนสถานที่ขายยาแผนปัจจุบัน (ขย.) มีจำนวน 2,140 ร้าน สถานที่ขายยาแผนปัจจุบันเฉพาะยาบรรจุเสร็จที่ไม่ใช่ยาอันตรายหรือยาควบคุมพิเศษ (ขย.2) มีจำนวน 1,510 ร้าน (ดูตารางจำนวนร้านขายยา)

นับแต่นั้นมา การเปิดร้านขายาถูกคุมกำเนิดโดยทันที !

สถิติล่าสุดของร้านขายยาทั่วราชอาณาจักร จัดทำโดยสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา เมื่อปี 2532 ขย.1 ในกรุงเทพฯ มี 1,954 ร้าน ในภูมิภาคมี 1,743 ร้าน รวมทั่วประเทศมี 3,697 ร้าน (ดูตารางจำนวนสถานที่ขายยา)

ส่วนร้านประเภท ขย.2 ในกรุงเทพฯ มี 916 ร้าน ขณะที่ในต่างจังหวัดมีมากถึง 4,644 ร้าน รวมทั่วประเทศมี 5,560 ร้าน

เมื่อรวมร้านขายยาแผนปัจจุบันทั่วประเทศ (ขย.1 + ขย.2) มีทั้งสิ้น 9,257 ร้าน

ที่น่าสังเกต คือ ร้านประเภท ขย.2 ในต่างจังหวัดมีมาก เพราะกระทรวงสาธารณสุขออกประกาศอนุญาตให้แพทย์หรือพยาบาลหรือผดุงครรภ์คุมร้านได้ โดยให้ขายยาจำกัดจำนวน คือ เฉพาะยาบรรจุเสร็จ แต่เมื่อ 7-8 ปีที่ผ่านมา มีการเปลี่ยนกฎฯ นี้ โดยให้เจ้าของร้านที่อ่านออกเขียนได้ไปทำการอบรมตามหลักสูตรของกระทรวงฯ เป็นเวลา 30 วันทำการ เมื่ออบรมได้ใบประกาศเรียบร้อยก็สามารถควบคุมร้าน ขย.2 ได้โดยไม่ต้องใช้เภสัชกรอีกต่อไป

ทั้งนี้ การจัดอบรมผู้ปฏิบัติงานร้านขายยาเป็นประเด็นที่กลุ่มคุ้มครองผู้บริโภค กศย. คัดค้านมาตลอด เพราะถือว่าไม่ได้เป็นการแก้ปัญหาการบริการอย่างถูกต้องตามหลักวิชาการของหมอตี๋ตามร้านขายยาที่ไม่มีเภสัชกรประจำได้จริง กลับเป็นการสนับสนุนส่งเสริมให้ เจ้าของร้านขายยาที่ไม่ได้เป็นเภสัชกรสบช่องที่จะจ้างคนงานที่ไม่ได้จบการศึกษาเภสัชศาสตร์โดยตรงมาทำการอบรมเพิ่มมากขึ้น

สำลี ให้ความเห็นว่า "ร้านยาควรจะเป็นสถานพยาบาลด้วย ไม่ใช่เป็นที่ขายของแต่อย่างเดียว อยากจะให้เกิดการคุ้มครองผู้บริโภคในลักษณะที่ว่าผู้ประกอบวิชาชีพต้องให้คำแนะนำที่ถูกต้องตามหลักวิชาการแก่ผู้บริโภคด้วย ไม่ใช่แค่ขายยาอย่างเดียว"

อันที่จริง การจัดอบรมผู้ปฏิบัติงานร้านขายยามีวัตถุประสงค์ที่จะแก้ปัญหาการขาดแคลนเภสัชกรร้านขายยา และเป็นการช่วยเหลือเจ้าของร้านขายยาที่เปิดดำเนินการอยู่แล้วโดยเฉพาะในร้าน ขย.2

แต่ในทางปฏิบัติไม่สามารถทำได้บรรลุวัตถุประสงค์ที่ตั้งไว้ และการจัดอบรมนี้ยังคงดำเนินมาอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน

ส่วนการคัดค้านเรื่องโควตาร้านยาก็ยังคงมีอยู่ตลอดเวลา คณะกรรมการยา กระทรวงสาธารณสุข (ดูตารางรายชื่อคณะกรรมการยา) ได้นำเรื่องการกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาเข้าประชุมหลายครั้งหลายหน จนในที่สุดคณะกรรมการยาได้แต่งตั้งคณะทำงานพิจารณาจำนวนสถานที่ขายยา โดยมีนางปรียา เกษมสันต์ ณ อยุธยา อธิบดีกรมวิทยาศาสตร์การแพทย์เป็นประธาน มีกรรมการรวม 17 คนเมื่อสิงหาคม 2532

คณะทำงานชุดนี้มีทั้งบุคคลในฝ่ายรัฐบาลและเอกชน โดยเฉพาะมีนายกสมาคมร้านขายยาและประธานชมรมร้านขายยาแห่งประเทศไทยร่วมอยู่ด้วย สมาคมร้านขายยานั้นเป็นผู้คัดค้านการยกเลิกโควตาอย่างถึงที่สุด

คณะทำงานประชุมพิจารณาเรื่องนี้ถึง 2 ครั้งในที่สุดได้สรุปปัญหาที่เกิดจากการกำหนดโควตาดังนั้น

- หลังจากที่ใช้ประกาศกำหนดจำนวนสถานที่ขายยามาเป็นเวลา 8 ปีแล้วนั้น ปัจจุบันสถาบันการศึกษาสามารถผลิตเภสัชกรได้มากขึ้น ทำให้ปัญหาการขาดแคลนเภสัชกรประจำร้านยาลดน้อยลงไป ประเด็นนี้จึงไม่ใช่เหตุผลของการกำหนดโควตาร้านยาอีกต่อไป

- การมีโควตาร้านยาทำให้เภสัชกรคู่สัญญาที่ใช้ทุนอยู่ตามต่างจังหวัดไม่สามารถเปิดร้านตนเองได้หลังเวลาราชการได้

- ปัจจุบันมีแหล่งชุมชนใหม่เกิดขึ้นมาก มีประชากรเพิ่มและกระทรวงมหาดไทยประกาศแบ่งเขตการปกครองอยู่ตลอดเวลา เช่น เพิ่มเขตจตุจักร ลาดพร้าว ดอนเมือง บึงกุ่ม ซึ่งแบ่งส่วนการปกครองมาจากเขตบางเขนและบางกะปิ ทำให้การกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาอย่างตายตัวเป็นสิ่งที่ไม่สอดคล้องอีกต่อไป

- มีการซื้อขายใบอนุญาตขายยาในราคาที่สูงมาก มีการประกาศเซ้งหรือขายในหน้าหนังสือพิมพ์ กระทั่งในวารสารของสมาคมร้านขายยาเองก็มีการประกาศขายใบอนุญาตขายยาแผนปัจจุบันบรรจุเสร็จฯ (ขย.1) เขตสามเสนใน พญาไท ดินแดง ราคาสูงถึง 200,000-400,000 บาท

- มีการกล่าวหาเจ้าหน้าที่ผู้ปฏิบัติกระทำมิชอบในการนำเสนอผู้อนุญาตเพื่อออกใบอนุญาตขายยา เช่น ที่จังหวัดเชียงใหม่ เภสัชกรได้ยื่นฟ้องรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขและผู้ว่าราชการจังหวัดเชียงใหม่ กรณีไม่อนุญาตให้เปิดร้านขายยาแผนปัจจุบัน

- มีผู้รอยื่นคำร้องขออนุญาตเปิดร้านขายยาแผนปัจจุบันทั้งในกรุงเทพฯ และต่างจังหวัดประมาณ 300 ราย

- มีการขายยาอันตรายหรือยาควบคุมพิเศษตลอดจนวัตถุออกฤทธิ์ต่อจิตและประสาทในร้านประเภท ขย.2 กันอย่างแพร่หลาย โดยเฉพาะในส่วนภูมิภาค ซึ่งเป็นเรื่องยุ่งยากในการควบคุมและก่อให้เกิดปัญหาการใช้ยาที่ไม่ถูกต้อง เป็นสาเหตุให้ผู้บริโภคได้รับอันตรายถึงชีวิตได้

คณะทำงานมีมติเห็นสมควรยกเลิกประกาศกระทรวงสาธารณสุขเรื่องกำหนดจำนวนสถานที่ขายยา (ทุกจังหวัด) โดยในที่ประชุมให้ยกเลิกประกาศนี้อย่างไม่มีเงื่อนไข 13 เสียง อีก 3 เสียงให้ยกเลิกอย่างมีเงื่อนไข คือ ให้เริ่มใช้ตั้งแต่ 1 มกราคม 2534 ส่วนอีก 1 เสียงไม่ออกเสียง

ประชา เอมอมร เลขาธิการสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา ซึ่งสนับสนุนเรื่องการยกเลิกโควตาร้านยาแบบมีเงื่อนไข ให้ความเห็นว่า "สิ่งที่กลัว คือ เรื่องการกระจุกตัวของร้านยาในชุมชนหนาแน่น โดยเฉพาะในเขตต่างจังหวัด ซึ่ง อย. คงจะต้องขอความร่วมมือจากสาธารณสุขจังหวัดที่เป็นผู้ควบคุมให้ใบอนุญาต"

เลขานุการคณะทำงานนำมตินี้เสนอต่อนายมารุต บุนนาค รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข เมื่อมกราคม 2533 และรัฐมนตรีมอบหมายเรื่องให้คณะที่ปรึกษาฯ ฝ่ายนโยบาย ซึ่งมีนายเทอดพงษ์ ไชยนันท์ เป็นประธานฯ

เดือนมิถุนายน 2533 เทอดพงษ์นำเสนอความเห็นหลังจากที่คณะที่ปรึกษาฯ มีการประชุมพิจารณาเรื่องนี้ร่วมกัน 8 ครั้งว่า ไม่ควรยกเลิกประกาศกระทรวงฯ ตามมติของคณะกรรมการยา

เหตุผลสำคัญ คือ กระทรวงสาธารณสุขมีเจ้าหน้าที่ที่รับผิดชอบในด้านนี้จำนวนจำกัด หากมีการเปิดสถานที่ขายยาโดยเสรีก็จะทำให้กำลังคนที่มีอยู่จำนวนน้อยดูแลควบคุมได้ไม่ทั่วถึง โดยเฉพาะในด้านคุณภาพและความปลอดภัยของผู้บริโภค

ภาวะการแขงขันโดยเสรีอาจบีบคั้นให้ผู้ประกอบการบางรายจำเป็นต้องจำหน่ายยาคุณภาพต่ำ ยาปลอม ยาหมดอายุ โดยคำนึงถึงผลประโยชน์ตนมากกว่าผลประโยชน์และความปลอดภัยของผู้บริโภค ซึ่งจะก่อให้เกิดปัญหาการควบคุมแก่ทางการ

การเปิดร้านยาโดยเสรีจะทำให้เกิดการกระจุกตัวในพื้นที่ที่มีร้านขายยามากอยู่แล้ว การกระจายร้านขายยาหรือเภสัชกรไปสู่แหล่งที่ยังขาดแคลนมีความเป็นไปได้ยาก

นโยบายการกระจายเภสัชกรไปสู่ชนบทตามระเบียบข้อบังคับเกี่ยวกับเภสัชกรใช้ทุนในปัจจุบันได้ดำเนินการอยู่แล้ว เภสัชกรมีข้อผูกพันที่จะต้องออกไปปฏิบัติงานที่สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดโรงพยาบาลศูนย์ โรงพยาบาลทั่วไป หรือโรงพยาบาลชุมชนเป็นเวลา 2 ปี ซึ่งคาดหมายว่า ระหว่างปี 2532-2536 จะมีเภสัชกรประมาณ 1,800-1,900 คนที่ออกไปปฏิบัติงานตามสถานบริการในภูมิภาค

ดังนั้น จึงควรมีการกำหนดสถานที่ขายยาที่เหมาะสมในชนบทเพื่อรองรับเภสัชกรใช้ทุนเหล่านี้ให้ได้มีโอกาสปฏิบัติงานได้นอกเวลาราชการ

คณะที่ปรึกษาฯ โดยเทอดพงษ์เสนอปรับหลักเกณฑ์การกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาใหม่ โดยให้เปิดร้านขายยาประเภท ขย.1 ได้เพิ่ม 1 ร้านสำหรับอำเภอและกิ่งอำเภอซึ่งมีประชากรน้อยกว่า 20,000 คน (เมื่อคำนวณแล้วจะเปิด ขย.1 เพิ่มได้อีก 1,519 ร้านทั่วประเทศ) และเปิดร้านขายยาประเภท ขย.2 ได้อีกอำเภอละ 1 ร้านในอำเภอที่ยังไม่มีร้านขายยาประเภทนี้ตั้งอยู่ (คำนวณแล้วเปิดเพิ่มได้อีก 76 ร้าน)

ข้อเสนอของคณะที่ปรึกษาฯ ถูกคณะทำงานฯ ที่แต่งตั้งขึ้นโดยคณะกรรมการยาโต้แย้งกลับหมดทุกข้อ และในที่สุดได้มีข้อเสนอขึ้นใหม่ 2 ข้อ คือ

ยืนยันให้มีการยกเลิกการกำหนดจำนวนสถานที่ขายยา เพื่อให้เภสัชกรได้ประกอบวิชาชีพอิสระตามสิทธิอันชอบธรรม เช่นเดียวกับวิชาชีพอื่น ๆ และเพื่อให้การบริการด้านยาที่มีคุณภาพแก่ประชาชนผู้บริโภค

หากกระทรวงฯ ไม่สามารถยกเลิกประกาศเรื่องกำหนดจำนวนสถานที่ขายยาได้ในทันที ขอให้ปรับปรุงจำนวนสถานที่ขายยาใหม่โดยเพิ่มจำนวนร้านขายยาในทุกพื้นที่ในอัตราประชากร 5,200 คนต่อร้านขายยา 1 ร้าน ซึ่งเป็นเกณฑ์ตามมติคณะรัฐมนตรีที่จะให้มีเภสัชกร 1 คนต่อประชากร 5,200 คนในปี พ.ศ.2534

ข้อเสนอนี้จัดทำขึ้นเมื่อเดือนกันยายน 2533 แต่คณะกรรมการยายังไม่ได้ลงมติ

ครั้นกุมภาพันธ์ 2534 คณะกรรมการยาลงมติเช่นเดิม คือ ให้ยกเลิกการกำหนดจำนวนสถานที่ขายยา และนำเสนอมตินี้ต่อรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข นายปิยะณัฐ วัชราภรณ์ ซึ่งเป็นสมาชิกผู้แทนราษฎรคนแรกของพรรคเอกภาพที่เข้ามาดำรงตำแหน่งในคณะรัฐบาลชาติชาย 4

ขณะนั้นวิศาล จันทรพิทักษ์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรพรรคพลังธรรม เขต 1 ซึ่งเดิมประกอบวิชาชีพเภสัชกรได้ทำหนังสือถึงรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข พร้อมแนบเอกสารเพื่อพิจารณายกเลิกโควตาด้วย

จังหวะเดียวกันก็มีการเคลื่อนไหวจากกลุ่มต่าง ๆ ทั้งในส่วนที่เห็นด้วยและคัดค้าน

กลุ่มคัดค้านเพียงกลุ่มเดียวและเป็นกลุ่มที่มีพลังมากที่สุด คือ สมาคมร้านขายยา

พิเชษฐ์ เวชจตุพร นายกสมาคมร้านขายยา (2533-2534) และเป็นเจ้าของร้านยาเก่าแก่ที่เปิดดำเนินการมา 27 ปีแล้ว ชื่อ "ราชวิถีเภสัช" กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "สมาคมฯ มีแนวคิดว่าการยกเลิกโควตาเป็นผลเสียแก่ทั้งระบบ และเป็นสิ่งที่ไม่ตรงกับหลักการที่รองรับไว้ในกฎหมาย เพราะกฎหมายไม่ได้บังคับว่าเภสัชกรต้องเป็นเจ้าของร้านขายยาด้วย"

ในสาส์นสมาคมร้านขายยาเมื่อ 11 กุมภาพันธ์ 2534 แสดงเหตุผลหลักในการคัดค้านเรื่องยกเลิกโควตาว่า "…จะทำให้เกิดการแข่งขันที่เข้มข้นจนมีแต่แนวโน้มที่จะต้องดิ้นเอาตัวรอด ขายยาโดยผิดพลาดกันไปทั่ว การแนะนำให้ลูกค้ากินยามาก ๆ กินยาที่ไม่จำเป็น กินยาที่ผู้ผลิตให้ส่วนลดสูง ๆ จะถูกผลักดันให้เป็นแนวโน้มทั่วไป"

นอกจากนี้ ยังมีเรื่องของการกระจุกตัวของร้านขายยาในชุมชนที่เจริญ "…ทิ้งพื้นที่บ้านนอกหรือตรอกซอกซอยโทรม ๆ ไว้ให้แก่ร้านขายยาที่ขาดไร้เงินทุน หรือร้านขายของชำที่ขายยาเป็นอาชีพข้างเคียง ก่อปัญหาความขาดแคลนทั้งในแง่ปริมาณและคุณภาพของการบริการขึ้นในพื้นที่เหล่านั้น"

พิเชษฐ์ กล่าวอีกว่า "ผมได้ชี้แจงเหตุผลเหล่านี้ในที่ประชุมแล้ว แต่เมื่อใช้วิธียกมือลงคะแนนเสียง เราก็ต้องแพ้แน่เพราะเรามีคนน้อย ความจริงผมยังเห็นด้วยกับการค่อย ๆ ลดสัดส่วนเภสัชกรต่อประชากรลงมากกว่า อาจจะใช้ตัวเลข 18,000 คนและลดลงมาเป็น 5,200 คนในที่สุดก็ได้"

ทำไมสมาคมร้านขายยาจึงคัดค้านการยกเลิกระบบโควตาอย่างแข็งขันถึงเพียงนี้ เหตุผลการคัดค้านของสมาคมฯ คือ คำตอบของปัญหานี้ที่ชัดเจนที่สุด

ร้านขายยาที่เปิดดำเนินการอยู่แล้วกลัวการแข่งขันที่จะมีเพิ่มมากขึ้นอย่างมาก ๆ พิเชษฐ์ กล่าวว่า "หากแข่งตรงไปตรงมาเราไม่มีปัญหา หากใช้วิธีอื่น เรามีปัญหา การแข่งทางการค้านี่จรรยาบรรณก็จะลดลง ต้องมีการหายาด้อยคุณภาพมาขาย ยาที่ได้ลดเปอร์เซ็นต์มาก ๆ มาขาย"

วิธีการที่พิเชษฐ์เอ่ยมานั้น เป็นเรื่องพื้น ๆ ที่ผู้เป็นพ่อค้าย่อมรู้ดีอยู่แล้ว และพ่อค้าคนไหนๆ ก็สามารถทำได้เหมือน ๆ กัน แต่ประเด็นที่จะทำได้ต่างกันและมีผลต่อการแข่งขัน คือ เรื่องความเชื่อถือในบริการและคำแนะนำจากผู้เชี่ยวชาญด้านยา คือ เภสัชกร

เทียบง่าย ๆ คือ ร้านที่มีเภสัชกรกับร้านที่ไม่มีเภสัชกร ผู้บริโภคจะเลือกซื้อยาจากร้านไหน ?

พิเชษฐ์ อ้างว่า การเคลื่อนไหวของสมาคมฯ คงไม่ได้ทำอะไรมากไปกว่านำเหตุผลของสมาคมฯ เสนอต่อสาธารณชน ให้มหาชนเป็นผู้ตัดสิน แล้วให้รัฐมนตรีเป็นผู้พิจารณา

ดูทีท่าว่าครั้งนี้สมาคมฯ จะมีเสียงไม่แข็งพอกระมัง ?

ตลอดเวลาที่สมาคมร้านขายยาคัดค้านเรื่องยกเลิกโควตา ก็สามารถทำได้ผลมาทุกครั้ง อย่างน้อยก็เป็นการถ่วงเวลาและสอดรับประสานกับการโยนเรื่องเข้าสู่ที่ประชุมคณะอื่น ๆ ที่แล้วแต่รัฐมนตรีจะส่งเรื่องไปให้

การคัดค้านครั้งที่ผ่าน ๆ มานั้น ว่ากันว่ามีการเสนอเรื่องผ่านทางกรรมการยาผู้ทรงคุณวุฒิบางคนที่มาจากภาคเอกชนและเป็นผู้คุมธุรกิจยาและเครื่องดื่มยี่ห้อสำคัญในตลาด บุคคลผู้นี้ถือว่ายิ่งใหญ่ที่สุดในวงการยา มีบารมี และบุญคุณต่อบริษัทยาหลายแห่ง

แหล่งข่าวในวงการยา กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "ถ้าอยู่ต่างจังหวัดก็ต้องยกมือไหว้กันทีเดียว มีบริษัทยาหลายแห่งที่จะเจ๊ง "เฮียเหลียว" ก็ช่วยกู้สถานการณ์ไว้ให้ อย่างกรณีบริษัทไทยนครพัฒนา เมื่อก่อนเป็นเจ้าของโรงแรมโนราห์ที่หาดใหญ่ด้วย จะขายโรงแรมเพื่อเอามาขยายโรงงาน ก็ได้ "เฮียเหลียว" นี่แหละมาช่วยซื้อ ก็เป็นบุญคุณกัน"

ว่ากันว่า "เฮียเหลียว" รู้จักนักการเมืองมาก และเสียงทั้งหมดในคณะกรรมการยานี่ หาก "เฮียเหลียว" ไม่ตกลงก็ไม่มีใครยกมือผ่านเหมือนกัน !

ความสัมพันธ์ระหว่างธุรกิจกับการเมืองก็เหมือนกับกรณีอื่น ๆ มากมาย เครื่องดื่มชูกำลังยี่ห้อดัง ๆ ที่มีโฆษณาเผยแพร่ทางโทรทัศน์นั้น เภสัชกรทั่วไปต่างรู้ดีว่า เป็นเครื่องดื่มที่เทียบเคียงได้ว่าเป็นยาม้า

ยาแก้ปวดแก้อักเสบยี่ห้อดัง ๆ ที่ชาวบ้านร้านตลาดทั่วไปรู้จักดีก็เป็นยาปฏิชีวนะ มีส่วนผสมของเตตร้าไซคลินที่ถือว่าเป็นยาอันตราย ควรซื้อหรือใช้โดยคำแนะนำของแพทย์และเภสัชกร แต่ปรากฏว่ายาตัวนี้กลับมีวางขายทั่วไปนอกร้านขายยา

ยาแก้ปวดเหล่านี้ได้รับความเชื่อถือจากชาวบ้าน เพราะใช้ได้ผลจริง หายปวด แผลยุบ แต่ข้อที่เป็นอันตรายซึ่งพวกเขาไม่รู้ คือ ยาเหล่านี้จะมีผลต่อภูมิป้องกันในร่างกาย และในอนาคตก็ไม่สามารถใช้ยานี้รักษาได้อีก

ร้านที่จะขายยาปฏิชีวนะได้ คือ ร้านขายยาประเภท ขย.1 เท่านั้น เพราะกฎหมายบังคับว่า ร้านเหล่านี้จะต้องมีเภสัชกรประจำตลอดเวลาทำการ เพื่อให้คำแนะนำการซื้อและใช้ยาอย่างถูกต้องแก่ประชาชน

อย่างไรก็ดี สินค้าดังกล่าวเป็นสินค้าที่ผลิตและจำหน่ายได้อย่างถูกต้องตามกฎหมาย ประเด็น คือ เรื่องการโฆษณาอย่างมอมเมาและสร้างความเข้าใจผิดแก่ประชาชน ผู้เชี่ยวชาญด้านตลาดยาให้ความเห็นว่า "จะเล่นงานพวกเขาในแง่กฎหมายคงทำได้ลำบาก แต่หากพวกเขาไม่มีการเมืองช่วยคุ้มครองอยู่ก็ไม่แน่ว่าอาจไปได้เหมือนกัน หากนักการเมืองคนใดใหญ่ขึ้นมาแล้วแคร์เรื่องนี้มาก เกิดไม่ยอมต่อทะเบียนให้บริษัทพวกนี้ก็แย่แล้ว"

ผู้เชี่ยวชาญรายเดิมให้ความเห็นว่า "ถ้าสามารถหยุดการขายเครื่องดื่มชูกำลังและยาแก้ปวดที่ผสมตัวยาปฏิชีวนะเหล่านี้ได้เพียง 6 เดือน รับรองว่า ชื่อของพวกเขาจะหมดจากตลาดไปทันที วิธีการอาจทำได้ง่ายมาก โดยการตรวจดูว่าเอกสารที่ยื่นขอต่อทะเบียนยังไม่เรียบร้อย ไม่สามารถต่อทะเบียนให้ได้ และให้ถอนยาทุกตำรับออกจากตลาดทั่วประเทศก่อน เพียงแค่นี้หากยังขืนขายต่อก็ถือว่าเป็นยาปลอมแล้ว"

ธุรกิจยาต้องโน้มเอียงเข้ามาอาศัยบารมีนักการเมืองเพราะเหตุที่กล่าวมานี้

ว่ากันว่า "เจ้าพ่อกระทิงแดง" ตัวจริงในเวลานี้และเป็นหนึ่งในกรรมการผู้ทรงคุณวุฒิของคณะกรรมการยาเป็นผู้สนับสนุนพรรคการเมืองหลายพรรค

นี่คือเหตุผลหนึ่งที่รัฐมนตรีจากพรรคประชาธิปัตย์ดองเรื่องการยกเลิกโควตาร้านยาไว้เป็นเวลานาน

ตลาดร้านยา
ช่องทางจำหน่ายใหญ่ที่สุด

ผู้เชี่ยวชาญตลาดยาประจำบริษัทยาข้ามชาติรายหนึ่งกล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "ช่องทางจัดจำหน่ายทางร้านยานี่ถือว่าเป็นช่องทางที่ใหญ่ที่สุด ในแง่ปริมาณอาจจะน้อยกว่าการจำหน่ายทางโรงพยาบาลและคลีนิกแพทย์ แต่มูลค่านั้นมากกว่ามหาศาล"

รายงานตัวเลขการกระจายของตลาดยาในประเทศ เมื่อปี 2530 ว่า ตลาดยาที่เป็นส่วนของโรงพยาบาลและคลินิกนั้น มีอัตราสูงสุด 56% ส่วนร้านขายยามี 40% ส่วนที่เป็นการส่งออกมี 3% ที่เหลือ 4% กระจายอยู่ที่อื่น ๆ

40% ที่อยู่ตรงร้านขายยานับเป็นส่วนสำคัญ เพราะมีมูลค่ามากกว่าตลาดโรงพยาบาลหลายร้อยเปอร์เซ็นต์ และทางคลินิกเองนั้นก็มักจะซื้อตามร้านขายยา โดยเฉพาะร้านยี่ปั๊ว !

ทั้งนี้ การจำหน่ายยาสำหรับตลาดในประเทศนั้น มี 2 ลักษณะ คือ การขายตรงกับการขายผ่านบริษัทตัวแทนจำหน่าย คือ DISTRIBUTOR นั่นเอง บริษัทในประเทศส่วนมากจะใช้วิธีขายตรง คือ มีทีมร้านขายยากับทีมขายโรงพยาบาล

บริษัทยาในประเทศที่ทำขายตรงมี 3 บริษัทยักษ์ใหญ่ คือ โอสถสภา (เต็กเฮงหยู) ไทยนครพัฒนา และทีซีฟาร์มาซูติคอล

ส่วนบริษัทยาต่างประเทศหรือบริษัทยาข้ามชาติมีการขายตรงน้อยกว่าการขายผ่านบริษัทตัวแทนจำหน่าย บริษัทยาข้ามชาติที่ทำขายตรงรายใหญ่ ๆ ได้แก่ เซอริ่งพลาว เฮิกซ์ไทย แกล็กโซ (ประเทศไทย) เกรทอีสเทิร์นดรัก เป็นต้น

นอกจากนั้น จะขายผ่านบริษัทตัวแทนจำหน่ายซึ่งบริษัทที่ใหญ่ที่สุด คือ ดีทแฮล์ม เพราะรับจัดจำหน่ายยาให้กับบริษัทยาชั้นนำของโลกมากกว่า 30 ราย

นอกจากดีทแฮล์มจะเป็นบริษัทตัวแทนจำหน่ายที่ใหญ่ที่สุดและเก่าแก่ที่สุดในประเทศไทยแล้ว ยังเป็นบริษัทสาขาที่ใหญ่ที่สุดของบริษัทแม่ ใหญ่กว่าบริษัทแม่ที่สวิสฯ เสียด้วยซ้ำ ขณะที่เอฟ อี ซิลลิก ซึ่งเป็นบริษัทตัวแทนจำหน่ายยาที่ใหญ่ที่สุดในเอเชีย กลับตกเป็นอันดับสองในตลาดยาประเทศไทย รองจากดีทแฮล์ม

บริษัทตัวแทนจำหน่ายเหล่านี้จะทำหน้าที่วางสินค้า ดูแลร้านขายยาและเก็บเงิน กรณีของดีทแฮล์มนั้น 80% ของการขายยาของดีทแฮล์มจะเป็นการขายร้านขายยา โดยดีทแฮล์มจะดูแลตั้งแต่เรื่องการส่งของเก็บเงิน และมีสัญญาจ่าย DISTRIBUTION FEE กับบริษัทเจ้าของยาที่ดีทแฮล์มจัดจำหน่ายให้ ซึ่งจะทำกันเป็นราย ๆ และมีอายุ 1 ปี หรือ 3 ปี 5 ปี แล้วแต่ลักษณะการทำตลาดของยาตัวนั้น ๆ

การจัดจำหน่ายยาผ่านบริษัทตัวแทนมีความซับซ้อนยุ่งยากกว่าสินค้าในตลาดอื่น ๆ เป็นอย่างมาก บริษัทตัวแทนจำหน่ายบางแห่งมีการทำ SECRECY AGREEMENT คือ ซื้อใบอนุญาตเป็นผู้แทนจำหน่ายแต่เพียงผู้เดียวในประเทศไทย บริษัทอีสต์เอเชียติ๊ก (ประเทศไทย) จำกัด มักจะทำตลาดในลักษณะนี้เป็นส่วนมาก มีส่วนน้อยที่อาศัยบริษัทจัดจำหน่ายรายอื่นบ้าง

กรณีของเอฟ อี ซิลลิก ก็มีลักษณะซับซ้อนไปอีกแบบ คือ มีทีมขายไว้คอยบริการบริษัทยาข้ามชาติ ผู้แทนยาในทีมทุกคนรับเงินเดือนจากเอฟ อี ชิลลิก เพียงแต่การตัดสินใจของทีมขายทีมนี้ไม่ได้ขึ้นกับเอฟ อี ชิลลิกแต่อย่างใด ทุกคนรับนโยบายจากบริษัทในต่างประเทศ รวมทั้งเรื่องการขึ้นเงินเดือน และปริมาณการขายด้วย

แต่ เอฟ อี ชิลลิก ก็สามารถคิดค่าใช้จ่ายทั้งหมดจากบริษัทยาต่างประเทศนั้น นี่เป็นการทำสัญญาอีกประเภทหนึ่ง เพราะบริษัทยาต่างประเทศอาจจะยังไม่ต้องการลงหลักปักฐานอย่างถาวรในตลาดไทย ไม่แน่ใจสถานการณ์ ไม่อยากเสี่ยง

ผู้เชี่ยวชาญตลาดยาคนเดิม กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "บริษัทยาต่างประเทศอาจจะไม่อยากเปิดบริษัทยาในไทย ทางเอฟ อี ชิลลิก มีบริษัทอยู่แล้วก็ให้ส่งของให้เขาด้วย แต่เพื่อความแน่ใจว่ายาของเขาได้รับการโปรโมทแน่ เขาต้องการมีคนที่ขึ้นกับเขา แต่ว่าเอฟ อี ชิลลิกจ่ายเงินเดือน แล้วมาทำบัญชีเรียกเก็บจากเขาในภายหลัง"

บริษัทยาข้ามชาติบางแห่งแม้จะมีบริษัทสาขาอยู่ในประเทศไทย แต่ก็ยังใช้บริษัทตัวแทนจำหน่ายด้วย วิธีการคือจะมีการเซ็นสัญญากันเป็นครั้ง ๆ ไป โดยบริษัทยาจะเป็นผู้กำหนดให้บริษัทจัดจำหน่ายว่า ปีนี้จะตั้งเป้ายอดขายเท่าไหร่ โดยคำนวณจากยอดขายของปีที่ผ่านมาและอัตราการเติบโตของตลาด

ข้อดีของบริษัทตัวแทนจำหน่ายประการหนึ่ง คือ พวกเขารู้จักคุ้นเคยตลาดเมืองไทยมากกว่า รู้ว่าร้านขายยาไหนจะปล่อยเครดิตได้ คลินิกนี้เชื่อถือได้ไหม เช่น ดีทแฮล์มนั้นมี DATABASE รายชื่อร้านขายยาทั่วประเทศ รายชื่อคลินิกแพทย์ โรงพยาบาลทั่วประเทศ ทุกอย่างครบหมด เป็นต้น

ส่วนค่าธรรมเนียมการจัดจำหน่ายตกลงกันทีเดียว อยู่ในอัตราระหว่าง 5-15% ของมูลค่าจำหน่ายทั้งหมด ระยะเวลาอาจจะเป็นปีหรือ 3 ปี เพราะยาบางตัวต้องอาศัยเวลาในการวางตลาด มิฉะนั้นบริษัทจัดจำหน่ายจะไม่คุ้มทุน

การเจรจาทำสัญญาประเภทนี้อาศัยการต่อรองหลายเรื่องเข้ามาพิจารณาด้วย ค่าธรรมเนียมอาจจะไม่สำคัญเท่ากับสิ่งที่บริษัทยาต่างชาติเรียกร้องต้องการ เช่น บริษัทตัวแทนจำหน่ายต้องมีทีมขายร้านขายยาให้โดยเฉพาะ ขายแต่สินค้าของบริษัทรายเดียวเท่านั้น ห้ามเอาสินค้าอื่นมาพ่วง

ผู้เชี่ยวชาญให้ความเห็นว่า "บางทีสินค้าตัวเล็ก ๆ นี่บริษัทตัวแทนจำหน่ายก็เอายี่ห้ออื่นมาพ่วงให้ผู้แทนไปขายด้วย ทีมขายนั้นกลายเป็นต้องขายสินค้าหลายยี่ห้อไป (VARIOUS BRAND)"

สำหรับมูลค่าตลาดยาในเมืองไทยนั้น ผู้เชี่ยวชาญรายเดิมยืนยันว่า "ไม่มีใครเดาได้เกินหมื่นล้านบาท แต่ไม่ถึง 5 หมื่นล้านบาทแน่ ตัวเลขที่ผมใช้อยู่ประจำ คือ 15,000 ล้านบาท ผมคิดว่าถ้าใช้ตัวเลข 5 หมื่นล้านบาทน่าจะรวม RELATED PRODUCTS เข้าไว้ด้วย เช่น เข็มฉีดยา เอ็กซเรย์ ถ้าเป็น PURE MEDICINE ตัวเลข 15,000 ล้านบาทใกล้เคียงที่สุด"

ปัญหา คือ ไม่มีใครสามารถคำนวณได้ว่า ยาทัมใจ ทีซีมัยซิน ฮีโร่มัยซิน แอนตาซิล เหล่านี้มียอดขายเท่าไหร่แน่ ผู้เชี่ยวชาญประเมินว่า "เฉพาะทัมใจตัวเดียว ยอดขายน่าจะถึง 200-300 ล้านบาท ขนาด TIMS และ IMS (INSTITUTE OF MEDICAL STATISTIC) ซึ่งเป็นบริษัทระหว่างชาติทำข้อมูลที่มีคนเชื่อถือทั่วโลก ยังบอกว่าเมืองไทยคาดหมายตัวเลขไม่ได้"

"ครั้งล่าสุด IMS เอาชื่อยาที่จดทะเบียนจากสำนึกงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.) และส่งทีมเฉพาะออกไปสอดถามปริมาณขายยาตัวนั้น ๆ จากโรงพยาบาลและร้านขายยา ทีละร้านทีละตัว ยังไม่สามารถหาตัวเลขออกมาได้" ผู้เชี่ยวชาญเล่าให้ "ผู้จัดการ" ฟัง

วนิดา จิตต์หมั่น ผู้อำนวยการบริหารสมาคมผู้ผลิตเภสัชภัณฑ์ กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "PPA ประเมินมูลค่าตลาดยาทั้งประเทศ (ราคาขายปลีก) เมื่อปี 2530 ประมาณ 12,74ฃ74 ล้านบาท ในส่วนของบริษัทสมาชิก PPA 59 บริษัทมีส่วนแบ่งตลาดประมาณ 40% นอกจากนั้นเป็นส่วนแบ่งของบริษัทยาในประเทศ"

ว่ากันว่า ราคายาในตลาดร้านขายยานั้นมีราคาสูงกว่าตลาดยาโรงพยาบาล 200-600% ขณะที่โรงพยาบาลขายยาสูงกว่าราคากลางได้เพียง 20% เท่านั้น

ทั้งนี้ ระบบการซื้อยาของโรงพยาบาลรัฐทุกแห่งจะมีระบบคณะกรรมการนำยาเข้าและมีบัญชียาหลักแห่งชาติที่จะสั่งซื้อจากองค์การเภสัชกรรม หากแพทย์ต้องการใช้ยานอกเหนือจากบัญชียาหลัก จะต้องมีการเสนอ CASE และเหตุผลประกอบ ซึ่งส่วนมากแล้ว คณะกรรมการจะอนุมัติให้ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะโรคเท่านั้น และงบประมาณที่จะใช้ซื้อยานอกบัญชียาหลักฯ ต้องเป็นงบประมาณพิเศษที่เกิดจากการทำกำไรของโรงพยาบาลนั้น ๆ

ราคายาโดยเฉพาะ ยาสามัญ หากซื้อจากโรงพยาบาล หรือโอสถศาลาจะถูกกว่าซื้อจากร้านขายยามาก เช่น CHLORPHENIRAMINE ต้นทุนราคาเม็ดละ 3 สตางค์ ซื้อจากโรงพยาบาลเม็ดละ 20 สตางค์ ซื้อจากร้านขายยาราคาเม็ดละ 50 สตางค์ NAPROSYN 250 มิลลิกรัมเป็นยาแก้ปวดแก้อักเสบ โรงพยาบาลขายเม็ดละ 6 บาท ร้านขายยาเม็ดละ 9-10 บาท เป็นต้น

หรือยาช่วยชีวิตบางตัวอาจจะขายเพียง 25 บาทในต่างประเทศ แต่ในเมืองไทยขาย 300 บาท ต้นทุนประมาณ 100 บาท แต่ในประเทศขาย 800-900 บาท เภสัชกรที่หันมาทำด้านนำยาเข้ารายหนึ่งเปิดเผยกับ "ผู้จัดการ"

การมีบัญชียาหลักแห่งชาติถือเป็นเรื่องดีสำหรับประชาชน เพราะทำให้ประชาชนได้ซื้อยาราคาถูก มันเป็นการควบคุมราคายาถือเป็นการคุ้มครองผู้บริโภคกลุ่มใหญ่ในสังคม

แต่ตลาดร้านขายยานั้น ถือเป็นตลาดเสรีและเป็นแบบ DISPENCING MARKET คือ สามารถหาซื้อยาได้โดยไม่จำเป็นต้องมีใบสั่งยา ไม่มีการควบคุมราคาการกำหนดราคายาขึ้นอยู่กับกลไกตลาดและความจำเป็น หรือการนิยมใช้ยาตัวนั้น ๆ มากน้อยเพียงใด

หากราคายาแพงเกินไปก็ไม่มีใครซื้อมาขาย หรือหากจำเป็นต้องใช้จริง ๆ และในตลาดไม่มีใครผลิตออกมาแข่งได้ก็สามารถตั้งราคาว้สูงลิบได้เหมือนกัน

นักการตลาดในบริษัทยาข้ามชาติรายหนึ่ง ให้ความเห็นว่า "บริษัทยาข้ามชาติจะใช้กลยุทธ์มือหนึ่งขายขาดทุน คือ ขายโรงพยาบาลต้องเรียกว่าขายขาดทุน หรืออย่างดีที่สุดก็ขายเท่าทุน อีกมือหนึ่งขายเอากำหรตามร้านขายยาก็ต้องขายแพง เช่น ยา AMPICILLIN หากซื้อแบบ ORIGINAL RESEARCH ของบีแชมราคาเม็ดละ 5-10 บาท แต่ถ้าซื้อจากองค์การเภสัชฯ เม็ดละ 2.50 บาทแล้วแต่ผู้ซื้อจะเลือกใช้ ว่าไปแล้วมันก็เป็นการแข่งขันที่ถูกต้อง"

หากบริษัทยาข้ามชาติต้องขายยาในราคากลางหมด เห็นทีจะไปไม่รอด เพราะต้นทุนของบริษัทยาข้ามชาติแพงกว่าบริษัทยาท้องถิ่นมากมายมหาศาล ทุกอย่างลงบัญชีหมดและต้องทำให้ได้มาตรฐานเหมือนกันหมดทั่วโลกด้วย เช่น การจ้างบริษัทยาท้องถิ่นผลิตให้ก็ต้องจ้างโรงงานที่ได้มาตรฐาน GMP ซึ่งมีอยู่ไม่กี่แห่งที่บริษัทยาต่างชาติเชื่อถือ คือ เอฟ อี ซิลลิก และโอลิค เป็นต้น และค่าใช้จ่ายด้านการตลาดก็สูงมากด้วย

นักการตลาดรายเดิม ให้ความเห็นว่า "การที่ตลาดร้านขายยาเป็นตลาดเสรีทำให้ผมคิดว่า การยกเลิกโควตาร้านยาจะไม่มีผลกระทบต่อระบบตลาดเท่าใด ตอนนี้เราก็แข่งขันกันรุนแรงอยู่แล้ว กลุ่มผู้บริโภคก็มีจำนวนคงที่เท่าเดิมและพฤติกรรมการบริโภคยาของคนไทยก็ไม่ได้เปลี่ยนแปลง มันมีผลดีเล็กน้อย แต่พวกบริษัทยาไม่ได้ถือว่าเป็นเรื่องสำคัญ อาจจะมีทาง TPMA ไม่สนับสนุนสักเท่าใด เพราะกลุ่มลูกค้าหลักของเขาเป็นพวกร้านขายยาเก่า ๆ และร้านยี่ปั๊วซึ่งเคลื่อนไหวคัดค้านเรื่องนี้กันอยู่"

TPMA เป็นแหล่งรวมของบริษัทผู้ผลิตยาภายในประเทศ ซึ่งมีสมาชิกที่เป็นโรงงานผลิตยาประมาณ 69 ราย TPMA ให้ความสนใจเรื่องกฎหมายสิทธิบัตรยามากกว่า เรื่องยกเลิกโควตาร้านยา ประเด็นนี้ TPMA จึงขัดแย้งอย่างหนักกับ PPA ซึ่งสนับสนุนให้มีสิทธิบัตรเพื่อคุ้มครองลิขสิทธิ์ยาใหม่ให้กับบริษัทยาต่างชาติ

ส่วนเรื่องโควตาร้านยาเป็นเรื่องที่เผชิญหน้าโดยตรงระหว่างเภสัชกรรมสมาคมแห่งประเทศไทย ซึ่งเป็นตัวแทนของผู้ที่เรียนจบวิชาชีพเภสัชกรรม และต้องการสิทธิเสรีภาพในการประกอบวิชาชีพเฉกเช่นวิชาชีพอื่น ๆ กับสมาคมร้านขายยาซึ่งเป็นตัวแทนของเจ้าของร้านขายยารุ่นเก่าที่ไม่ได้เรียนเภสัชศาสตร์มาโดยตรง แต่ว่ากันว่าผู้ที่เป็นหัวเรี่ยวหัวแรงในสมาคมฯ เวลานี้ก็เป็นผู้ที่จบเภสัชศาสตร์มาเหมือนกัน

ผู้ที่คร่ำหวอดในตลาดยาไทยมาเป็นเวลานาน ให้ความเห็นว่า "เรื่องโควตาร้านยาเป็นประเด็นเล็กเมื่อเทียบกับเรื่องสิทธิบัตรยา และเรื่องโควตาก็ไม่มีผลกระทบต่อโครงสร้างตลาดยาเท่ากับเรื่องสิทธิบัตร อย่างไรเสียเรื่องสิทธิบัตรก็ต้องออกมาแน่ ไม่ว่าเร็วหรือช้า หากออกมาเมื่อไหร่ บริษัทยาข้ามชาติต้องมีการปรับกลยุทธ์กันครั้งสำคัญ จะมีการนำยาใหม่ ๆ ออกมาวางตลาดกันหลายตัว และจะมีบริษัทยาข้ามชาติเข้ามาอีกมาก อันนี้แหละที่จะทำให้ตลาดยาเปลี่ยนโฉมไปจริง ๆ "

โฉมหน้าที่จะเปลี่ยนไป คือ เรื่องเทคโนโลยีและมาตรฐานการผลิตในอุตสาหกรรมยา ซึ่งเป็นเรื่องของกระบวนการผลิต เป็นต้นทางก่อนที่จะมาถึงมือผู้บริโภคปลายทางโดยผ่านร้านขายยาเป็นแหล่งสุดท้าย

โควตาร้านยา
โรคเรื้อรังที่ยังรอการรักษากันต่อไป

การเป็นตลาดยาเสรีที่ผู้บริโภคจะหาซื้อได้ง่ายโดยไม่ต้องมีใบสั่งจากแพทย์เป็นเหตุหนึ่งที่ทำให้คนไทยนิยมกินยาราวกับเป็นอาหาร ใช้ยาฟุ่มเฟือย มีวัฒนธรรมการรักษาโรคภัยไข้เจ็บโดยการกินยาฉีดยา ทั้งโดยความเคยชินของผู้ป่วยและพฤติกรรมการรักษาของแพทย์ไทย

สำลี วิจารณ์เรื่องการเอาเจ้าหน้าที่ร้านยาที่อ่านออกเขียนได้มาทำการอบรมตามหลักสูตรของกระทรวงฯ เพื่อไปดูแลร้าน ขย.2 แทนพยาบาลว่าเป็นเรื่องตลกอย่างร้ายกาจ "เป็นการแสดงให้เห็นว่า กระทรวงสาธารณสุขไม่ได้เจตน์จำนงและวิธีการดูแลคุ้มครองผู้บริโภคแต่อย่างใด สิ่งที่ควรทำ คือ การให้การศึกษาระบบใหม่วัฒนธรรมใหม่ในการใช้บริการจากร้านยา มันเป็นสิทธิอันชอบธรรมที่ประชาชนจะได้รู้จักวิธีใช้ยา รู้อันตราย ข้อควรระวังต่าง ๆ ไปร้านยาก็ถามได้จากเภสัชกร ส่วนแพทย์ก็ต้องยุติธรรมในการบอกชื่อ GENERIC NAME กับผู้ป่วย ไม่ใช่บอกแต่ชื่อทางการค้า"

ผู้บริหารระดับสูงของบริษัทนำเข้ายาจากต่างประเทศรายหนึ่ง กล่าวกับ "ผู้จัดการ" ว่า "ถ้าจะดูแลคุ้มครองผู้บริโภคกันอย่างจริงจังจริงใจละก็ ผมว่าควรจะจัดการผ่าโครงสร้างการบริหารงานสาธารณสุขของประเทศกันเสียที ปัญหาที่แก้ง่าย ๆ และควรจะจัดการโดยไวก็กลับดันทุรังปล่อยเอาไว้ เรื่องที่ควรทำกลับไม่ทำ"

การอบรมเจ้าหน้าที่ร้านยาเพื่อให้รู้จักตัวยาต่าง ๆ และคุณสมบัติของยาไม่ได้เท่ากับว่าพวกเขาจะช่วยคุ้มครองผู้ป่วยที่มาหาซื้อยาได้

ในทางกลับกัน การเรียกร้องให้มีเภสัชกรประจำร้านยาก็เพื่อให้การคุ้มครองแก่ผู้บริโภคซึ่งก็คือ ชาวบ้านธรรมดา

เป็นเรื่องรันทดหดหู่อย่างยิ่งที่พบว่า ผู้ป่วยทั้งต้องซื้อยาแพงและยังติดยางอมแงมโดยคำแนะนำของหมอตี๋

ข้อเรียกร้องที่จะให้ยกเลิกโควตาร้านยาเป็นความหวังของเภสัชกรที่นับวันจะเพิ่มจำนวนมากขึ้นเรื่อย ๆ เป็นช่องทางเลือกตามสิทธิอันพึงมีของวิชาชีพซึ่งก่อให้เกิดประโยชน์แก่ประชาชนมากกว่าเป็นโทษ

มติของคณะกรรมการยาที่ยืนยันให้ยกเลิกโควตาถูกส่งต่อมาให้รัฐมนตรีปิยะณัฐเรียบร้อยแล้ว ตั้งแต่กลางเดือนกุมภาพันธ์ที่ผ่านมา เภสัชกรตั้งความหวังกันอย่างเต็มที่ว่า จะได้มีการล้มเลิกการปิดกั้นจำกัดช่องทางอาชีพของพวกเขา

แต่วิถีการเมืองที่ผลักดันให้เกิดโควตา และทำท่าราวกับว่าจะล้มล้างระบบโควตาได้ด้วยฝีมือนักการเมืองหน้าใหม่กลับต้องจำนนต่อกระแสการเมืองที่รุนแรงกว่า

รัฐมนตรีปิยะณัฐผู้ซึ่งรับปากรับคำอย่างหนักแน่นกับ "ผู้จัดการ" ว่า เป็นผู้นิยมในระบอบเสรีและไม่เห็นเหตุผลหนักแน่นพอที่จะคงระบบโควตาไว้ได้เซ็น "รับทราบ" มติของคณะกรรมการยา

ปิยะณัฐขอเวลาศึกษาเรื่องโควตาสักเล็กน้อย แต่ก็ได้เผยแนวทางดำเนินการล้มระบบโควตากับ "ผู้จัดการ" ว่า "แนวที่จะทำคือยกเลิกประกาศเดิมและออกประกาศใหม่เป็นโควตาฟรี พร้อมกับมีหลักเกณฑ์ควบคุมร้านขายยาอย่างเข้มงวดมากขึ้น ให้มีการตรวจตลอดเวลา หากมีการผิดเงื่อนไขต้องได้รับโทษตามกฎหมาย"

แต่แล้วสิ่งที่เภสัชกรคาดหวังเป็นนักหนาก็ล้มครืนลง ปิยะณัฐไม่จำเป็นต้องใช้เวลาศึกษางานในกระทรวงสาธารณสุขที่เขาไม่ได้ยินดีจะดูแลอีกต่อไปแล้ว

หมากกระดานของรัฐบาลชุดชาติชาย ชุณหะวัณ ถูกคว่ำลงอย่างไม่เป็นท่าโดยคณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่งชาติที่มีพลเอกสุนทร คงสมพงษ์ เป็นหัวหน้าคณะฯ เมื่อ 23 กุมภาพันธ์ 2534

คณะรักษาความสงบฯ ประกาศใช้กฎอัยการศึกยกเลิกรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน อันมีผลให้รัฐมนตรีทุกคนพ้นจากตำแหน่ง ผู้ที่ทำหน้าที่ดูแลงานของกระทรวง คือ ปลัดกระทรวงแต่ละแห่ง ซึ่งในส่วนของสาธารณสุข คือ นายแพทย์อุทัย สุตสุข ที่เป็นประธานคณะกรรมการยาและเป็นผู้เห็นด้วยกับการยกเลิกโควตา

คาดหมายว่า ปลัดฯ อุทัยจะสานต่อเรื่องนี้ให้สำเร็จในเร็ววัน เพื่อว่าโควตาร้านยาจะได้ไม่เป็นโรคเรื้อรังรอคอยการเยียวยาแก้ไขจากรัฐมนตรีคนแล้วคนเล่าอีกต่อไป !!