ครบรอบ 2 ปีที่เผชิญวิกฤติการเงินขนานใหญ่จนเกือบต้องปิดตัวลง คณะนาฏยศาลาหุ่นละครเล็ก หรือ "โจหลุยส์" ฉลองอย่างยิ่งใหญ่ด้วยรางวัลการแสดงวัฒนธรรมยอดเยี่ยมระดับโลก... แต่ทว่าอีกไม่ถึง 10 เดือนนับจากนี้ เมื่อสัญญาเช่าที่ดินที่สวนลุมไนท์บาร์ซาสิ้นสุดลง พวกเขายังไม่รู้ว่าจะอยู่ที่ไหนและอย่างไร

เสียงโห่ร้อง "ไทยแลนด์" แข่งกับเสียงปรบมือที่ดังกึกก้อง ธงชาติไทยและธงเหลืองตราสัญลักษณ์ ภปร. โบกสะบัดกลางโรงละครหุ่นที่กรุงปราก สาธารณรัฐเช็ก พร้อมกับคณะนักแสดงนาฏยศาลาฯ ร่วม 30 ชีวิตกู่ร้อง "เราทำได้" ประกาศถึงนาทีที่ยิ่งใหญ่ของหุ่นละครเล็กเอกลักษณ์ ศิลปวัฒนธรรมอีกชิ้นของไทยที่ยืนสง่างามอยู่บนเวทีหุ่นโลก เมื่อต้นเดือนมิถุนายนที่ผ่านมา

หุ่นโขนหนุมานย่อส่วนร่ายรำราวกับมีชีวิตอยู่บนเวที จิตวิญญาณที่ประสานกันเป็นหนึ่งของหนุ่มนักเชิด 3 คนถ่ายทอดผ่านเส้นด้าย และท่าทางอันอ่อนช้อยของทั้งคนและหุ่นที่กลมกลืน เมื่อคนร่ายหุ่นก็รำ คนเยื้องหุ่นก็ย่าง หรือบางทีหุ่นจ้องคนก็มองราวกับว่ามีอยู่ 4 ชีวิตที่กำลังโลดแล่นอย่างเป็นหนึ่ง

นี่คือเอกลักษณ์ของหุ่นละครเล็กของไทยที่หาไม่ได้ที่ไหนในโลก

รางวัล Best Traditional Performance ประจำปี 2549 จึงเป็นเสมือนสัญลักษณ์ที่ชาวโลกชื่นชม ยกย่อง และยอมรับในความมหัศจรรย์ของหุ่นละครเล็กไทย เหนือหุ่นประเภทอื่นของโลก

1 เดือนต่อมา โรงละครนาฏยศาลาฯ คลาคล่ำไปด้วยผู้คนทั้งไทยและเทศ ทั้งคนแก่ เด็ก และหนุ่มสาวที่มารอชมการแสดงชุด "กุรมาวตาร ตำนานพระราหู" ที่เพิ่งไปคว้ารางวัล ทำให้โรงละครที่เกือบไร้ลมหายใจเพราะจำนวนนักแสดงมากกว่าผู้ชม กลับมามีชีวิตชีวาด้วยผู้ชมกว่า 100 คนจาก 400 ที่นั่งทุกรอบ

สุรินทร์ ยังเขียวสด หนึ่งในทายาทที่เข้ามาอนุรักษ์หุ่นละครเล็ก ตามคำร้องขอของบิดา "สาคร ยังเขียวสด" ผู้ก่อตั้งคณะหุ่นละครเล็กโจหลุยส์ ยอมรับว่ารางวัลมีผลสร้างกระแสให้คนมาดูมากขึ้น แต่ก็ตระหนักดีว่ากระแสย่อมจะหายไปสักวัน ไม่ต่างจากเหตุการณ์วิกฤติการเงินในปี 2547 ที่สื่อทุกแขนงช่วยกันกระพือข่าวโรงละครโจหลุยส์ถูกตัดน้ำตัดไฟ

"วันนั้นพนักงานทุกคนยังมีกำลังใจดี เรามองตาของพวกเขาก็รู้ว่าเขาพร้อมจะสู้กับเรา แต่เมื่อใดก็ตามที่แสงจากเทียนเล่มสุดท้ายของเราดับลง นั่นก็คือโรงละครโจหลุยส์และสมบัติชาติชิ้นนี้คงต้องดับไปพร้อมกัน"

สุรินทร์เล่าถึงวิกฤติที่เป็นจุดเปลี่ยนของโรงละครโจหลุยส์ อันเนื่องมาจากค้างค่าเช่าที่เดือนละ 3 แสนบาท ให้กับบริษัทมาร์เก็ต เพลส ผู้ดำเนินกิจการสวนลุมไนท์บาร์ซา นานเกือบครึ่งปี จึงถูกตัดน้ำตัดไฟจนต้องใช้แสงเทียนให้แสงสว่าง

"ทุกอย่างเริ่มคลี่คลาย เคลียร์ได้ด้วยพระบารมีของสมเด็จพระพี่นางฯ ท่านเสด็จมาดูแล้วท่านก็ทรงชอบ แต่พอวันรุ่งขึ้นพวกเราโดนตัดไฟ ท่านจึงทรงมีจดหมายถึงรัฐบาล กระทรวงวัฒนธรรมก็เลยเข้ามาช่วยไกล่เกลี่ย แต่หลังจากนั้นก็เงียบไป" สุรินทร์เล่าด้วยน้ำเสียงเครือ

ความชื่นชอบและพระเมตตาของสมเด็จพระพี่นางฯ ที่ทรงมีต่อคณะโจหลุยส์ ยังตามมาด้วยชื่อพระราชทาน "นาฏยศาลา หุ่นละครเล็ก" แต่กระนั้น นาฏยศาลาฯ ก็ยังคงต้องดิ้นรนด้วยตัวเองต่อไปตามประสาเอกชน แม้จะเป็นคณะหุ่นละครเล็กของไทย แห่งเดียวที่หลงเหลือให้อนุชนรุ่นหลัง

ดังนั้น เพื่อต่อยอดกระแสรางวัลหุ่นโลกไม่ให้เป็นเพียง "ไฟไหม้ฟาง" พิสูตร ยังเขียวสด พี่ของสุรินทร์ตั้งใจใช้ชื่อเสียงครั้งนี้เป็นบันไดพานาฏยศาลาฯ เข้าร่วมเวทีหุ่นโลกเรื่อยๆ เพื่อโปรโมตให้ทุกคนรู้จักนาฏยศาลาฯ และหุ่นละครเล็กของไทยมากขึ้น "เหมือนกับสปอตโฆษณา ยิ่งยิงบ่อยคนก็รู้จักเราชัดมากขึ้น"

กลวิธีการประชาสัมพันธ์เช่นนี้ นาฏยศาลาฯ อาจต้องลงทุนลงแรงอย่างสูง ซึ่งต่างอย่างสิ้นเชิงจากเส้นทางของ "หุ่นกระบอกน้ำของเวียดนาม"

"ทำไมพอเราไปเวียดนาม ทุกคนต้องไปดูหุ่นกระบอกน้ำเวียดนาม หรือทำไมพอพูดถึงหุ่นกระบอกน้ำ ทุกคนจะนึกถึงเวียดนาม เพราะรัฐบาลเขาสนับสนุนจริงจัง รัฐบาลจัดให้อยู่ในโปรแกรมทัวร์เวียดนาม รัฐบาลพาไปโรดโชว์ ฯลฯ วันนี้ทั่วโลกจึงรู้จักหุ่นกระบอกน้ำของเขา"

รางวัลครั้งนี้ก็เป็นเครื่องยืนยันอย่างดีว่าหุ่นละครเล็กของไทยมีดีไม่ด้อยกว่า "ขาดแต่การโปรโมต"

หุ่นละครเล็กเป็นมหรสพที่อายุเก่าแก่กว่า 100 ปี เป็นองค์ความรู้ทั้งศาสตร์และศิลป์ชั้นสูง ไม่ว่าจะเป็นหัตถศิลป์ในการสร้างหุ่นและประดิษฐ์เครื่องแต่งกาย นาฏศิลป์และคีตศิลป์และวรรณศิลป์ ซึ่งเป็นสิ่งที่ต้องสืบสานจากคนรุ่นเก่า และต้องใช้ทั้งชีวิตของคนรุ่นใหม่ในการเรียนรู้และพัฒนา

แม้จะคลุกคลีกับหุ่นละครเล็กมาตั้งแต่เด็ก ทั้งสุรินทร์และพิสูตรต่างก็ยอมรับว่าทุกวันนี้พวกเขายังเข้าไม่ถึงภูมิปัญญาที่หลักแหลมของคนโบราณซึ่งซ่อนอยู่ในหุ่น โดยเชื่อว่าชั่วอายุของพวกเขาอาจไม่ได้เห็นหุ่นละครเล็กที่มีความสวยงามและกลไกสมบูรณ์แบบเหนือกว่าที่คนโบราณสร้างไว้เป็นแน่ "ก่อนจะพุ่งไปข้างหน้า เราต้องย้อนกลับไปหางานโบราณ เพราะนั่นคือสุดยอดของหุ่น"

จากความฝันที่อยากเห็นหุ่นขยับนิ้วได้ วันนี้พัฒนาการตัวหุ่นของสุรินทร์มาถึงขั้นยักคอ หักข้อ ชี้นิ้ว หรือหุ่นพระราหูก็แยกเป็น 2 ส่วน นำมาต่อแล้วเชิดได้ปกติ เหล่านี้ล้วนเพิ่มสีสันและชีวิตชีวาให้กับหุ่น

ขณะที่ในเนื้อเรื่องของกุรมาวตารฯ ก็ยังเป็นพัฒนาการอีกขั้นที่นำโขนคน โขนหุ่น หนังใหญ่ และดนตรีปี่พาทย์ มาประสานกันได้อย่างลงตัว ส่วนบท ร้องที่กระชับเข้าใจง่ายอันเกิดจากการประดิษฐ์ถ้อยคำ ก็ช่วยแก้ปัญหา "คนดูดูไม่เป็น" อันเป็นเหตุให้โขนเกือบสูญพันธุ์ได้เป็นอย่างดี

เรื่องนี้ยังบรรจุเทคนิคแสงสีเสียงตระการตา เพื่อตรึงผู้ชมให้อยู่กับการแสดงเบื้องหน้าได้ราวกับถูกมนต์สะกด ทั้งฉากกวนเกษียรสมุทรที่พญานาคยักษ์ 7 เศียร ยาว 10 เมตร ลำตัวสีทองพันรอบเขาพระสุเมรุ ถูกยื้อไปมาโดยโขนเทพและยักษ์ หรือฉากยักษ์ราหูถูกจักรผันของพระนารายณ์ตัดร่างกาย แยกเป็น 2 ส่วน ฯลฯ

สำหรับเอฟเฟ็กต์ที่ใช้นั้นก็มาจาก "กึ๋น" แบบไทย มากกว่าจะใช้เทคโนโลยีราคาแพงจากฝรั่ง เช่น เสียงลม เสียงพายุ เสียงน้ำ ก็ใช้คนเล่นกุ๊งกิ๊ง จักรตัดร่างพระราหู ก็ใช้เชือกผูกสองข้างแล้วใช้คนปล่อยจักร เขาพระสุเมรุที่เลื่อนได้ก็เป็นนักแสดงช่วยกันเข็น ดวงจันทร์ก็เป็นกระบอกไฟฉาย ฯลฯ

การแสดงทุกรอบจะมีต้นทุนเกือบ 3 หมื่นบาท ไม่ว่าจำนวนคนดูจะเป็น 1 หรือ 100 คน หุ่นทุกตัวจะถูกเชิดอย่างมีชีวิตชีวาด้วยสปิริตเต็มร้อยทุกๆ รอบ เป็นเหตุให้นาฏยศาลาฯ ต้องแบกรับกำไรขาดทุนสลับไปตามจำนวนคนดูแต่ละรอบ

แม้ทุกวันนี้คนดูเพิ่มขึ้น แต่พิสูตรก็ยอมรับว่ารายรับที่ได้แค่ทำให้บริษัทพออยู่ได้ บางส่วนก็ต้องนำไปเคลียร์ของเก่า ทำให้ไม่มีทุนสำหรับพัฒนาการแสดงชุดต่อไป ขณะที่ต้นทุนโปรดักชั่น ทั้งค่าบท ค่าทำหุ่น ค่าทำฉาก ค่าอัดเสียง ฯลฯ ต้องใช้เงินก้อนโตราว 4-5 ล้านบาท

"อย่างเรื่องกุรมาวตารฯ ผมและพี่น้องต้องควักเงินกันเองเกือบ 5 ล้านบาท ผมเคยไปขอสปอนเซอร์จากรัฐบาล เอกชน รัฐวิสาหกิจ แต่ก็ไม่มีใครสนับสนุน ทุกคนเอาแต่รอๆๆ" สุรินทร์เสียงอ่อยเพราะไม่รู้ว่าต้องรออะไรและต้องรอจนถึงเมื่อไหร่

นอกจากไทยประกันชีวิตที่สนับสนุนเงินปีละ 1.5 ล้านบาท พิสูตรบอกว่าสปอนเซอร์ถาวรของนาฏยศาลาฯ ก็เห็นจะมีแต่สื่อมวลชน

สุดท้ายเพื่อเพิ่มรายได้ นาฏยศาลาฯ จึงต้องปรับราคาบัตรเป็น 400 บาท สำหรับคนไทย และ 900 บาท สำหรับชาวต่างชาติ นอกจากนี้นักแสดงยังเดินสายกันออกไปรับงานนอกเพื่อหารายได้อีกทาง ส่วนสุรินทร์ก็ลดต้นทุนโปรดักชั่นด้วยการยืดระยะเวลาแสดงให้นานขึ้นจาก 6 เดือนเป็น 1 ปี แต่ยอมลงทุนพัฒนาเรื่องให้สมบูรณ์ที่สุด และพิสูตรเองก็พยายามเจรจากับเอเย่นต์นำทัวร์มาลงมากขึ้นเพื่อให้ขายการแสดงได้ทั้งปี

สำหรับฟากอุดมการณ์ นาฏยศาลาฯ เพิ่มรอบให้กับโรงเรียนที่จะพานักเรียนมาชม โดยคิดราคาเหมาจ่ายรอบละ 1.8 หมื่นบาท เพื่อเปิดโอกาสให้เด็กรุ่นใหม่ได้สัมผัสกับหุ่นละครเล็กสมดังเจตนารมณ์ "พ่อสาคร" เท่าที่ผ่านมา มีนักเรียนเข้ามาชมเฉลี่ยสัปดาห์ละ 3 พันคน "เราไม่เอากำไรจากตรงนี้" พิสูตรยืนยัน

ขณะที่ภายนอกดูเหมือนทุกอย่างกำลังไปด้วยดี ทว่า นาฏยศาลาฯ ก็ต้องพบจุดหักเหอีกครั้ง เมื่อสัญญาเช่าที่สวนลุมไนท์บาร์ซากำลังจะสิ้นสุด ในอีกไม่ถึง 10 เดือน ส่วนโครงการโรงละครแห่งใหม่ที่ภูเก็ตซึ่งวางแผนเป็นดิบดีกลับต้องมลายหายไปพร้อมคลื่นสึนามิ ถึงวันที่สัมภาษณ์ พิสูตรและสุรินทร์ก็ยังสรุปไม่ได้ว่า นักแสดง 48 ชีวิต นักดนตรี 11 คน และหุ่นอีกร่วม 60 ตัว จะย้ายไปอยู่ที่ไหน

อย่างไรก็ดี ที่ผ่านมา 2 ครั้ง การย้ายโรงละครของโจหลุยส์หมายถึงเป้าหมายที่ใหญ่ขึ้น และเป็นความภูมิใจที่ยิ่งใหญ่ของผู้เฒ่าวัย 85 ปี ที่พร่ำบอกกับทายาททุกคนตลอดเวลาว่า "ถ้าหุ่นไม่ได้อยู่บนเวที มันก็ต้องไปอยู่ในตู้ แต่หุ่นบนเวทีต่างกับหุ่นในตู้ตรงที่มันมีคนชุบชีวิตและจิตวิญญาณ"

"พ่อเป็นศิลปินจ๋า พ่อไม่รู้ระบบธุรกิจเพราะแต่ก่อนพ่อทำเป็นครอบครัว พ่อไม่เคยรู้ว่า การทำโรงละคร พี่พิสูตรต้องเหนื่อยหาโรงละคร หางบประมาณ ต้องกู้ยืมเขา พ่อรู้แต่ว่าอยากเห็นหุ่นละครเล็กอยู่คู่แผ่นดิน"

พิสูตรและสุรินทร์ต่างก็ฝันอยากเห็นอาณาจักรโจหลุยส์แห่งใหม่อยู่ติดริมแม่น้ำ เพื่อความสวยงาม ได้บรรยากาศเป็นไทย และเดินทางสะดวก ระบบโชว์และระบบความปลอดภัย ต้องเนี้ยบ สถานที่ต้องใหญ่พอที่จะมีสถาบันหุ่นไทยซึ่งเป็นแหล่งรวบรวมข้อมูลหุ่นไทยและหุ่นโลกซึ่งเป็นความหวังสูงสุดของตระกูล "ยังเขียวสด"

เพราะรู้ว่าต้องใช้เงินเยอะ และเกินกำลังของครอบครัว พิสูตรจึงยอมเปิดประตูรับพาร์ตเนอร์คนไทยหรือคนต่างชาติที่มีรากเหง้าไทย ที่สำคัญคือมี "เลือดสีเดียวกัน" มาร่วมสานฝันและสืบทอดอุดมการณ์

"ถ้ามองว่าเมื่อไหร่จะคืนทุนก็จบเลย ถ้ามองว่าคืนทุนช้าแต่ได้มรดกแห่งสายน้ำเพิ่มอีกชิ้น อย่างนี้น่าจะใช่ ว่าที่พาร์ตเนอร์ของเราต้องรักวัฒนธรรมไทยอย่างรุนแรง..." พิสูตรหยุดกึกราวกับนึกได้ว่า ทั้งทำเลกับพาร์ตเนอร์ในฝันเช่นนี้คงหายาก

สำหรับอนาคตของนาฏยศาลาฯ และหุ่นละครเล็กของไทยจะอยู่ที่ไหน อีกไม่ถึง 10 เดือน คนไทยก็คงได้รู้ แต่สิ่งที่รู้ได้เลยผ่านทางความรู้สึกลึกๆ ตัวแทน "ยังเขียวสด" อย่างสุรินทร์ อาจจะพอบอกอะไรได้บ้าง

"ก็มีท้อนะ เคยนึกว่า คิดถูกหรือคิดผิด ทำไมต้องหาเหาใส่หัว ทำไมเราต้องมารับอาสาทำตรงนี้ แค่พ่อฝันอยากมีโรงละคร อยากให้คนรุ่นหลังได้เห็น แค่นี้เองหรือที่ทำให้เราต้องแบกภาระเอาไว้คนเดียว!?! สุดท้ายแล้ว อะไรจะเกิดก็คงต้องเกิดเพราะเราพยายามทำดีที่สุดแล้ว"