หมายเหตุ : ข้อเขียนชิ้นนี้คัดย่อมาจากข้อสังเกตของผม ที่วิจารณ์งานวิจัยเกี่ยวกับสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ (CPB) ของจุฬาฯ ในวงแคบๆ เมื่อปลายปีที่แล้ว เห็นว่าทันสมัยและสอดคล้องกับนัยของสถานการณ์ปัจจุบัน

การอรรถาธิบายยุทธศาสตร์ CPB ในปัจจุบัน มีความซับซ้อนมากพอควร คำว่า "ทุน" ตามทฤษฎีเศรษฐศาสตร์การเมืองที่นิยมใช้กันมาตั้งแต่ 25 ปีที่แล้ว คงจะไม่สามารถทำให้เรื่องนี้น่าสนใจ และสมเหตุสมผลได้เท่าที่ควร แนวคิดว่าด้วย "ทุน" ที่มีพัฒนาการอย่างมาก ควรให้ความสำคัญกลไกซับซ้อน การจัดการ และองค์ความรู้ และโดยเฉพาะการพัฒนาทางเทคโนโลยี ที่สำคัญทุนมีพลวัตสัมพันธ์กับระบบสังคมเศรษฐกิจ ตั้งแต่ระดับชุมชน ภูมิภาค และระดับโลก แนวคิดนี้น่าจะสอดคล้องกับสภาพสังคมไทยปัจจุบัน มิฉะนั้นคงเป็นเรื่องยากที่จะตอบคำถามได้อย่างครอบคลุม

ยิ่งไปกว่านั้นผมเชื่อว่า ผลของการศึกษาวิจัยย่อมมีบทเรียนที่ผมเรียกว่า "ทุนแห่งความรู้" ที่มีคุณค่าของสังคมด้วย

จากการศึกษาพัฒนาการ CPB อย่างต่อเนื่องมากว่า 20 ปี บทเรียนสำคัญบทหนึ่ง คือ การสะสมและพัฒนาของทุนที่ไม่มี "องค์ความรู้" เป็นผลที่เกิดขึ้นมา เช่นเดียวกับตัวเลขของสินทรัพย์ กำไร หรือ "ความยิ่งใหญ่" และ "อิทธิพล" ของกลุ่มทุน การสะสมทุน และการพัฒนาเช่นว่านั้น ก็ดำเนินไปอย่างไม่ยั่งยืนเท่าที่ควร

60 ปีแรกของปูนซิเมนต์ไทยอยู่ภายใต้การบริหารของชาวเดนมาร์ก ในช่วงแรกการลงทุนเป็นเงินทุนของพระคลังข้างที่ แต่หากไม่มีชาวเดนมาร์กที่มีความรู้เรื่องการผลิตซีเมนต์ และเครือข่ายการเงิน เครือข่ายการค้าในยุคอาณานิคมหรือ European Age (ซึ่งระยะหลังๆ ผมชอบคำนี้) กิจการนี้ก็คงไม่เกิดขึ้นและขยายตัว ในช่วงต่อมาหากคณะราษฎรไม่เข้ามาแทรกแซงกิจการนี้ โดยพยายามให้คนไทยเข้ามามีส่วนร่วมบริหาร ก็คงไม่มีความต่อเนื่อง เช่นเดียวกัน เมื่อมีการเพิ่มเติมด้วยมืออาชีพคนไทยที่มีประสบการณ์บริหารจากบริษัทต่างชาติในช่วงการขยายตัวตั้งแต่ปี 2515 ความต่อเนื่องของบุคลากรของเครือซิเมนต์ไทย น่าจะเป็นคำอธิบายที่มีน้ำหนักพอประมาณ ในการสะสมและพัฒนาทุนอย่างต่อเนื่องของเครือซิเมนต์ไทยมาจนถึงทุกวันนี้

ในอีกแง่หนึ่งตั้งแต่ปี 2535 มืออาชีพรุ่นใหม่ของธนาคารไทยพาณิชย์ มีความเชื่อมั่นตนเองอย่างสูงว่า สามารถอาศัยความชำนาญด้านการเงินก้าวผ่านไปสู่การพัฒนาธุรกิจอสังหาริมทรัพย์และสื่อสารมีเดียได้ ทั้งๆ ที่มีทุน และ "ความเชื่อถือ" สนับสนุนอย่างเต็มเปี่ยม แต่แล้วธุรกิจที่สร้างขึ้นใหม่ ล้วนมีปัญหาจนต้องถอนตัวออกมา ด้วยการลงทุนที่แทบจะเรียกได้ว่า สูญเปล่า ในที่สุด วันนี้เริ่มต้นใหม่ ใช้ความรู้จากสิงคโปร์ (กรณี Primus International) บริหารธุรกิจอสังหาริมทรัพย์ หรือแม้กระทั่ง CPB เองที่ไม่มีคนมีความรู้ด้าน Portfolio Management และ Property Investment จึงต้องใช้ฝรั่งที่มีประสบการณ์ด้านนี้ (ทั้งนี้ยังไม่รวมกรณีธนาคารไทยพาณิชย์เองก็จำเป็นต้องจ้างฝรั่งมาบริหารงานใหม่ๆ ด้วย) มาปรับปรุงองค์กรให้มีประสิทธิภาพและทันสมัย ดูเหมือนจะมีแนวทางเช่นเดียวกับ Crown Estate ของอังกฤษก็เป็นได้ (ดู www.crowne state.co.uk)

เครือซิเมนต์ไทยปรับยุทธศาสตร์ครั้งใหญ่ภายหลังวิกฤติ ด้วยการถอนตัวออกจากธุรกิจยานยนต์ มิใช่เพราะธุรกิจไม่ทำกำไร หากเครือซิเมนต์ไทยมองว่าไม่สามารถเป็นเจ้าของหรือมีส่วนในทุนที่มีคุณค่าที่สุดของกิจการร่วมทุนเหล่านี้ได้ ในเรื่องตราสินค้าและการวิจัยและพัฒนาผลิตภัณฑ์

หลังวิกฤติการณ์ บุคลากรจากเครือซิเมนต์ไทยมีบทบาทต่อ CPB มากขึ้น แทนที่จะเป็นธนาคารไทยพาณิชย์ ไม่ว่าจะเป็นกรณี ชุมพล ณ ลำเลียง (ความรู้นักการเงินของผู้กู้ คนละเรื่องกับความรู้นักการเงินของผู้ให้กู้) ในช่วงการแก้วิกฤติธนาคารไทยพาณิชย์จนถึงนักการเงินของเครือซิเมนต์ไทยคนหนึ่ง (อวิรุทธ์ วงศ์พุทธพิทักษ์) ขึ้นดำรงตำแหน่งประธานกรรมการบริหารบริษัทเทเวศประกันภัยที่กำลังปรับปรุงกิจการ และเป็นผู้ช่วยผู้อำนวยการ CPB ด้วย

นี่คือบทสรุปสำคัญที่ว่าด้วยการดำรงอยู่ของทุนรากฐานดั้งเดิมของสังคมไทย

คำว่า "ทุน" ตามทฤษฎีเศรษฐศาสตร์การเมือง ที่นิยมใช้กันมาตั้งแต่เมื่อ 25 ปีที่แล้ว เกิดขึ้นจากภาพสะท้อนการเติบโตและยิ่งใหญ่ของธุรกิจครอบครัวไทย โดยมีระบบธนาคารครอบครัวเป็นแกนกลาง (อ่านในหนังสือ The Fall of Thai Banking) ความสำคัญจึงเน้นมาที่ "อำนาจของทุนภายใต้ระบบอุปถัมภ์ความคิด "นักคิดเก่า" ในยุคสงครามเวียดนามชุดนี้มีพลังไม่น้อย โดยถูกใช้มาอย่างเต็มที่ถึง 30 ปีแล้ว

การเสียสมดุลของสังคมไทยในบางช่วง บางครั้งอาจมาจากระบบความคิดที่ถูกใช้มานานเกินไป