เมื่อมีข่าวเกิดขึ้นในต่างประเทศ แต่คุณกลับไม่มีนักข่าวประจำอยู่ในประเทศนั้น ถ้าคุณเป็นสถานีโทรทัศน์คุณจะทำอย่างไร เมื่อเกิดเหตุการณ์เครื่องบินขนาดเบาบินชนตึกระฟ้าใน Milan ประเทศ Italy เมื่อเดือนเมษายนที่ผ่านมา NHK สถานีโทรทัศน์ใหญ่สุดของญี่ปุ่น ซึ่งไม่มีสำนักงานอยู่ในอิตาลีเลย พบว่าตัวเองเหมือนคนหูหนวกตาบอด ไม่รู้อะไรเลยเกี่ยวกับอุบัติเหตุดังกล่าว อย่างไรก็ตาม NHK มีทางออก โดยการโทรศัพท์ถึงสำนักงานสาขา ในอิตาลีของบริษัท Marubeni บริษัทเทรดดิ้งของญี่ปุ่น เพื่อสอบ ถามความคืบหน้าล่าสุดของข่าว ขณะเดียวกัน ก็รีบส่งทีมนักข่าวขึ้นเครื่องไปทำข่าวที่ Milan อย่างรีบด่วน

ด้วยเครือข่ายสำนักงานสาขาที่มีอยู่ทั่วโลก ทำให้บรรดาบริษัทเทรดดิ้งของญี่ปุ่นมีบทบาทช่วยให้ญี่ปุ่นไม่ตกข่าวที่เกิดขึ้นในประเทศต่างๆ ทั่วโลกมานานแล้ว ในฐานะพ่อค้าคนกลาง บริษัท เหล่านี้ซื้อมาขายไปสินค้าประเภทวัตถุดิบที่ใช้ในการผลิตสินค้า สนับสนุนเงินทุนโครงการก่อสร้าง และเป็นตัวแทนขายสินค้าสำเร็จรูปไปทั่วโลก โดยกินค่าคอมมิชชั่นก้อนโตอย่างหวานๆ บริษัทเทรดดิ้งของญี่ปุ่นสามารถลงหลักปักฐานในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ได้อย่างมั่นคง จากจุดเริ่มที่ญี่ปุ่นต้องจ่ายค่าปฏิกรรมสงครามให้แก่ภูมิภาคนี้ ในรูปของอุปกรณ์และโรงงานใหม่ๆ โดยมีบริษัทเหล่านี้เป็นผู้จัดหาอุปกรณ์และผู้สร้างโรงงาน ส่วนในบ้านตัวเอง บริษัทเหล่านี้ก็เพลิดเพลินกับการได้รับสินเชื่ออย่างเกือบจะไม่จำกัดจากธนาคาร และสามารถทำเงินได้อย่างง่ายดายด้วยการนำไปปล่อยกู้ต่อให้แก่บริษัทเล็กๆ ซึ่งมักจะไม่ค่อยได้รับการเหลียวแลจากธนาคาร

อย่างไรก็ตาม วันเวลาอันหวานชื่นนั้นได้จบสิ้นลงแล้ว สาเหตุประการหนึ่งเกิดจากการเกิดขึ้นของ Internet ผสมกับสภาพการแข่งขันที่เพิ่มสูงขึ้น ซึ่งส่งผลให้บรรดาผู้ผลิตสินค้า ทั้งหลาย ที่เคยอาศัยบริษัทเทรดดิ้งเป็นคนกลางจัดหาวัตถุดิบ เริ่มไม่ต้องการคนกลางอีกต่อไปและหันไปใช้ Internet แทนเพื่อลดค่าใช้จ่ายในสภาวะการแข่งขันอันดุเดือดอย่างทุกวันนี้ ส่วนธนาคารญี่ปุ่นวันนี้ซึ่งกำลังแบกหนี้เน่าจนอ่วม ก็พากันตัดสายสัมพันธ์กับบริษัทเหล่านี้ บริษัทเทรดดิ้งขนาดเล็กกว่ามีภาระหนี้ก้อนโต ซึ่งส่งผลให้ถูกลดอันดับความน่าเชื่อถือลงไปสู่ระดับต่ำสุด (junk ทั้งนี้ เมื่อกลางเดือนพฤษภาคม Marubeni ประกาศว่า บริษัทมีผลการดำเนินกิจการขาดทุนในปีที่สิ้นสุดวันที่ 31 มีนาคม 2545 ให้หลังมาติดๆ เพียง 2 วันต่อมา Nissho Iwai บริษัทเทรดดิ้งรายเล็กอีกแห่งก็ประกาศว่า กำไรสุทธิของบริษัทตกลงถึง 94% เหลือเพียง 1.2 พันล้านเยน (9.6 ล้านดอลลาร์) เท่านั้น

แต่ธุรกิจพ่อค้าคนกลางนี้แบ่งเป็น 2 ขั้วที่แตกต่างกันโดยสิ้นเชิง ขณะที่บริษัทเทรดดิ้งขนาดเล็กกำลังย่ำแย่ อีกขั้วหนึ่งคือ 3 ยักษ์ใหญ่สุดของวงการ ได้แก่ Mitsubishi, Mitsui & Co และ Sumitomo กลับทำได้ดีกว่าบรรดาคู่แข่งขนาดเล็กของตน แต่ไหน แต่ไรมาแล้ว ที่บริษัททั้งสามนี้เป็นศูนย์กลางของ keiretsu หรือบริษัทครอบครัว อันมีอิทธิพลสูงมากในญี่ปุ่น และครอบงำอุตสาหกรรมส่วนใหญ่ของญี่ปุ่นมาอย่างยาวนาน บริษัทครอบครัว เหล่านี้คอยป้อนดีลธุรกิจและโครงการที่สามารถทำกำไรมหาศาล รวมถึงสัญญาธุรกิจในต่างประเทศ ให้แก่ยักษ์ใหญ่ทั้งสามอย่างไม่ขาดสาย

สายสัมพันธ์แนบแน่นกับ keiretsu ยิ่งมีค่ามากขึ้น ในช่วงเวลาที่ธุรกิจพ่อค้าคนกลางกำลังประสบกับความยากลำบากในการปรับตัวรับมือกับ Internet และการแข่งขันที่ดุเดือด Mitsui สามารถทำกำไรสุทธิได้สูงเป็นประวัติการณ์ถึง 55.4 พันล้านเยนในปีที่สิ้นสุดวันที่ 31 มีนาคม 2545 ส่วนหนึ่งเป็นเพราะอานิสงส์จากตัวเลขส่งออกที่สดใส กำไรสุทธิของ Sumitomo ก็เพิ่มขึ้นเช่นกัน โดยเพิ่ม 12.1% เมื่อเทียบกับปีก่อน ด้าน Mitsubishi ซึ่งเป็นผู้นำธุรกิจซื้อมาขายไปนี้ แม้จะมีกำไรลดลง 1 ใน 3 เหลือ 60.2 พันล้านเยน (หลังจากเพิ่งทำกำไรสูงสุดในประวัติศาสตร์ของบริษัทเมื่อปีก่อนหน้า) แต่ก็ยังมีเงินทุนหนาเป็นฟูกคอยรองรับอยู่อย่างสบาย ช่วงที่ผ่านมายักษ์ใหญ่ทั้งสามได้เร่งกำจัดธุรกิจ หรือปรับโครงสร้างธุรกิจที่ไม่ทำกำไรอย่างขนานใหญ่ นอกจากนี้ยังปรับเปลี่ยนวิธีดำเนินธุรกิจใหม่ และเริ่มเดินเข้าสู่ธุรกิจใหม่ๆ ที่ไม่เคยทำมาก่อนอย่างเช่น ธุรกิจจัดหาจากภายนอก (outsourcing)

สำหรับบริษัทเทรดดิ้งเบี้ยน้อยหอยน้อย การปรับโครงสร้างและปรับเปลี่ยนตัวเองใหม่ยิ่งเป็นสิ่งที่ต้องทำอย่างเร่งด่วน แม้ในขณะที่กำลังพยายามลบตัวแดงในบัญชี Marubeni เพิ่งจะร่วมกับรัฐบาลอินโดนีเซียเสร็จสิ้นการทำแผนฟื้นฟู Chandra Asri โครงการปิโตรเคมีที่สาดหมึกแดงลงในสมุดบัญชีของ Marubeni มานานหลายปี โดยที่ Marubeni มีหุ้นอยู่ 28% ด้าน Kanematsu บริษัทเทรดดิ้งขนาดเล็กอีกแห่ง ได้ขายหรือเฉือนขายส่วนหนึ่งของธุรกิจที่ไม่ใช่ธุรกิจหลัก เพื่อที่จะได้เน้นเฉพาะธุรกิจหลักที่สร้างกำไรให้บริษัท Nissho Iwai ก็กำลังขายทิ้งธุรกิจที่ไม่สำคัญเช่นเดียวกัน

ความพยายามปรับโครงสร้างของ Itochu ดูจะประสบความสำเร็จมากกว่าใครเพื่อน สาเหตุหนึ่งเป็นเพราะ Itochu เริ่ม มาก่อนใคร Intochu ทำเงินได้ถึง 284 พันล้านเยนจากการขายหุ้นใน Itochu Techno-Science บริษัทผู้ขายระบบในเครือของตน ในเวลาที่ดีที่สุด และนำเงินนั้นมาเคลียร์หนี้ล้างหมึกแดงในบัญชีจนหมดสิ้น ในขณะที่บริษัทเทรดดิ้งรายอื่นๆ กลับต้องจ่ายค่าบทเรียนราคาแพงไปกับการพลาดรถด่วนสายเทคโนโลยี ITX บริษัทไฮเทคในเครือ Nissho Iwai ราคาตกทันทีเมื่อเข้าจดทะเบียนในตลาดหุ้น Nasdaq Janpan เมื่อเดือนธันวาคมปีกลาย Marubeni ต้องเลื่อนแผนนำ Vectant บริษัทโทรคมนาคมในเครือ เข้าจดทะเบียนในตลาดหุ้นออกไป

เหมือนเคราะห์ซ้ำกระหน่ำซัด Marubeni ความพยายาม ที่จะปรับปรุงการดำเนินธุรกิจของบริษัทต้องชะงักงัน เมื่อ Marubeni Chikusan บริษัทในเครือถูกตรวจพบว่าติดป้ายไก่บราซิลจำนวน 113 ตันผิดพลาด โดยติดเป็นไก่ญี่ปุ่นชนิดราคาสูง หากบริษัทเทรดดิ้งรายกลางและรายย่อมของญี่ปุ่น ซึ่งกำลังประสบปัญหามากมาย ในขณะนี้ปรารถนาจะลดช่องว่างระหว่างตนกับบริษัทยักษ์ใหญ่จริงๆ แล้วล่ะก็ พวกเขาเห็นจะต้องพยายามมากกว่านี้อีกหลายเท่านัก

แปลและเรียบเรียงจาก The Economist, May 25th 2002
โดย เสาวนีย์ พิสิฐานุสรณ์
linpeishan@excite.com