โครงการอนุรักษ์และพัฒนาลุ่มน้ำแม่สอย คงจะไม่สำเร็จเห็นผลในชั่วเวลาสั้น หากปราศจาก เงินสนับสนุน 17 ล้านบาทจากกระเป๋าเงินส่วนตัวของม.ร.ว. สมานสนิท สวัสดิวัตน์ หรือเท่ากับสอง ในสามส่วนของเงินที่ใช้ทั้งหมด 25 ล้านบาท นับตั้งแต่เริ่มโครงการปลายปี 2529 จนถึงปัจจุบัน

เงินช่วยเหลือก้อนแรก 400,000 บาท เป็นเงินที่ใช้ในการล้อมรั้วลวดหนามป่าต้นน้ำนั่นเอง

ในขณะนั้นน้อยคนนักที่รู้จักหรือเคยได้ยินชื่อ “ม.ร.ว.สมานสนิท สวัสดิวัตน์” แม้กระทั่งในระหว่างการพิจารณา เรื่องการโยกย้ายชาวเขาลงพื้นราบของคณะรัฐมนตรีสมัยนายกรัฐมนตรีชาติชาย ชุณหะวัณ เมื่อมีการพูดพาดพิงถึง คุณหญิงกลายเป็น “แม่ชีคนหนึ่งที่เรียกตัวเองว่าหม่อมหลวง แต่การแต่งตัวเหมือนชาวเขา”

ม.ร.ว.สมานสนิท เป็นธิดาคนที่สามของ ม.จ.ศุภสวัสดิ์วงศ์สนิท หรือท่านชิ้น และหม่อมเสมอ สวัสดิวัตน์ ท่านพ่อของคุณหญิงเป็นพระเชษฐาสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาล ที่ 7 และยังเป็นราชองครักษ์ เมื่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสละราชสมบัติแล้วเสด็จไปประทับอยู่ที่ประเทศอังกฤษ

คุณหญิงเติบโตและเล่าเรียนที่อังกฤษจนจบการศึกษาปริญญาตรี เมื่อกลับมาเมืองไทยเป็นอาจารย์สอนภาษาอังกฤษที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และการเมือง และที่มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ต่อมาย้ายมาสอนวิชาศิลปะและภาษาอังกฤษที่โรงเรียนนานาชาติร่วมฤดี รวมทั้งสอนศิลปะการเขียน ภาพและการทำผ้าบาติกด้วย จนเกิดสตูดิโอ “งองู” เพ้นท์และย้อมผ้าบาติกขายในไทยและส่งนอก เงิน สี่แสนบาทที่ใช้รักษาป่าก็มาจากรายได้ธุรกิจที่ทำมานานกว่าสิบปี

โลกของพระอาจารย์พงษ์ศักดิ์และลูกศิษย์ม.ร.ว.สมานสนิทอาจจะไม่บรรจบกัน ถ้าหาก หม่อมเสมอ-หม่อมแม่ของคุณหญิงไม่ได้สร้างบ้านอยู่ในบริเวณของวัดผาลาด บนดอยสุเทพ-ปุย จังหวัดเชียงใหม่ ในความดูแลของเจ้าอาวาสพระพงษ์ศักดิ์

“ตอนที่พระอาจารย์เล่าปัญหาป่าต้นน้ำแม่สอย เหตุการณ์กำลังตึงเครียด ต้องการเงินมารักษา ป่าต้นน้ำโดยการล้อมรั้วให้เร็วที่สุด ดิฉันคิดแล้วไม่มีทางใดเร็วเท่ากับว่าดิฉันบริจาคเงินเอง เพราะในเวลานั้นการอนุรักษ์ป่าธรรมชาติยังไม่ค่อยได้รับความสนใจมากเท่าปัจจุบัน” ม.ร.ว.สมานสนิทเล่าอดีต ณ จุดเริ่มต้นที่เข้ามาร่วมโครงการอนุรักษ์และพัฒนาป่าต้นน้ำแม่สอยกับชาวบ้านและพระพงษ์ศักดิ์ ซึ่งเป็นบุคคลที่คุณหญิงเคารพและรู้จักไม่ต่ำกว่า 20 ปี

ระยะแรก มีคนเคลือบแคลงใจว่า ม.ร.ว.สมานสนิท ให้เงินมากมายสร้างป่าในที่ดินที่ไม่ใช่ของตน “เพื่ออะไร” ในขณะเดียวกันก็มีบางคนแสดงความห่วงใยว่า “ระวังถูกพระหลอก”

อย่างไรก็ดี หลังจากที่ตั้งมูลนิธิธรรมนาถแล้ว คุณหญิงตัดสินใจเลิกธุรกิจผ้าบาติกเพื่อทุ่มเต็มตัวกับการเขียนโครงการหาทุนสร้างป่า

“จำได้ว่าครั้งแรกที่เริ่มเขียน กินเวลา 20 นาทีกว่าจะได้ออกมาสักหนึ่งประโยค การเขียนหนังสือเป็นสิ่งที่ดิฉันไม่ถนัดเลยไม่เหมือนเขียนรูปอีกทั้งก็ไม่รู้ว่าเขาเขียนโครงการหาทุนกันอย่างไร” ม.ร.ว.สมานสนิทพูดถึงความลำบากของการเขียนหนังสือเพื่อขอเงิน

นอกจากนี้แล้ว ในตอนนั้น พระพงษ์ศักดิ์ถูกทางราชการเพ็งเล็งและตรวจสอบอยู่ มีจดหมายร้องเรียนอ้างว่าจากชาวบ้านวังน้ำหยาด มีหนังสือจากสมาชิกสภาจังหวัดเชียงใหม่สมัยนั้นชื่อทองวอแสวง และสุรพันธ์ ชินวัตร ในฐานะเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเชียงใหม่ แจ้งกรมป่าไม้ให้ตรวจสอบข้อเท็จจริงเรื่องพระพงษ์ศักดิ์ บุกรุกป่าสงวนแห่งชาติเพื่อตั้งอาณาจักรสงฆ์เถื่อน

กรมป่าไม้และกองทัพภาคที่ 3 ใช้เวลาสืบสวนและสรุปผลเสร็จภายในปีเดียว ข้อความจริงก็กระจ่าง ทำให้ความพยายามของคุณหญิงในการเขียนโครงการขอทุนไม่สูญเปล่ามี UNEP-United Nations Environmental Program ให้เงินสนับสนุน 75,000 บาท และสถานทูตเยอรมันให้ 225,000 บาท ประเดิมเป็นรายแรก ๆ

เป็นเรื่องที่น่าแปลกแต่เป็นความจริงที่ว่า โครงการนี้อยู่ในเมืองไทย เพื่อแก้ปัญหาของป่าไทย แต่คนไทยจะไม่ค่อยรู้จักและให้ความสนใจมากนักตรงข้ามกับชาวต่างประเทศที่ไม่ได้อยู่ป่าเขตร้อนจะตื่นเต้น และอยากมาเห็นของจริง และเมื่อเห็นแล้วก็ยังเผยแพร่ต่อในรูปของวิดีโอสารคดีทางโทรทัศน์ ABC และ BBC และสถานีโทรทัศน์ของออสเตรเลีย

ผู้ให้ทุนส่วนใหญ่จะเป็นองค์กรระหว่างประเทศ สถานทูตองค์กรเอกชน( NGOs) ระหว่างประเทศ เช่น Ford Foundation Canadian Friends Service Committee หรือ เควเกอร์ Environmental Policy Institute ( New York ) สถานทูตอังกฤษ สถานทูตแคนาดา และองค์กรอื่น ๆ อีก 20 แห่ง

รายบุคคลที่บริจาคก็มีมากเช่นกัน บุคคลที่คนรู้จักทั่วโลกคือ เจ้าฟ้าชายชารล์ส แห่งอังกฤษ

“ประมาณสามปีมาแล้วท่านแสดงปาฐกถา ตรัสถึงความห่วงใยป่าเขตร้อนที่นับวันจะถูกทำลายมากขึ้นเรื่อย ๆ ดิฉันและเพื่อนชาวอังกฤษซึ่งมาช่วยทำงานที่สำนักงานมูลนิธิธรรมนาถสาขาอังกฤษ คิดว่าเราควรส่งโครงการของเราให้ท่านอ่าน ผลปรากฏว่า ท่านมีจดหมายตอบมา ขอมีส่วนช่วยด้วยเงินจำนวนหนึ่ง” คุณหญิงเล่าความเป็นมา

แวน เมล เจ้าของธุรกิจลูกอม Mentos ซึ่งเข้ามาสู่ตลาดบริโภคของคนไทยนานเป็นสิบปี ได้ยินเกี่ยวกับโครงการนี้จากเพื่อน เขาเกิดความสนใจขึ้นทันทีเพราะมาสอดคล้องกับความคิดที่ว่าอยากจะ ช่วยเหลือการปลูกป่า โดยเฉพาะบริเวณที่เป็นป่าฝนเขตร้อน เนื่องจากโรงงานของเขาปล่อยก๊าซคาร์บอน-ไดออกไซด์ออกมามากในการทำขนม จึงอยากปลูกต้นไม้ทดแทน

บุคคลอื่น ๆ ก็มีที่เป็นญาติพี่น้อง และเพื่อน ๆ ทั้งคนไทยและต่างประเทศ ซึ่งบางคนเป็นศิลปินเขียนรูป ทำเครื่องปั้นดินเผา และนักเปียโนคอนเสิร์ต จะมอบรายได้จากงานแสดงมาช่วยสร้างป่า

ถึงแม้จะมีเงินบริจาคเข้ามาช่วยตลอดระยะเวลาที่ผ่านมา แต่รายรับก็มักจะน้อยกว่ารายจ่ายเสมอ เงินส่วนใหญ่จึงยังต้องเป็นเงินของม.ร.ว.สมานสนิท ซึ่งได้มาจากการขายที่ดินมรดก อยู่ริมทะเลชาย หาดหัวหิน ได้เงินมาราว 17 ล้าน

เงินจำนวนนี้สำหรับคนบางคน อาจจะนำไปเล่นหุ้น หรือซื้อรถหรู หรือใช้เป็นทุนทำธุรกิจ แต่สำหรับม.ร.ว.สมานสนิทใช้เงินเหล่านี้ซื้อรถแทรกเตอร์ รถบรรทุก รถกระบะ รถจี๊ป ซื้อที่ดินเพื่อสร้างอาคารร้านค้าสหกรณ์สำหรับหมู่บ้านวังน้ำหยาด ตั้งกองทุนข้าวธนาคารให้เงินกู้ยืมในการลงทุนเพื่อการเกษตรโดยไม่คิดดอกเบี้ยและอื่น ๆ อีกเพื่อให้โครงการนี้สมบูรณ์ครบวงจรการช่วยเหลือตัวเอง

“ดิฉันมักเจอคำถามว่า เอาเงินส่วนตัวมาสร้างป่า เพื่ออะไร ดิฉันคิดว่าถ้าเราจะทิ้งมรดกให้ลูก จะมีอะไรดีกว่าการให้โลกเขียวเพราะที่ทำมาทั้งหมด มิใช่ว่าต้องการเพียงฟื้นฟูป่าต้นน้ำแม่สอยแห่งเดียว เราทำที่นี่เพื่อเป็นตัวอย่างให้เห็นว่าการสร้างป่าให้เขียวทำได้จริง และหวังว่าจะมีคนมาช่วยกันสร้างป่า ในที่แห่งอื่น ๆ ทั่วประเทศ” คือความในใจของม.ร.ว.สมานสนิท

โครงการอนุรักษ์และพัฒนาลุ่มน้ำแม่สอยสำเร็จ 80% แล้วเหลือเพียงอีก 20% ก็จะสมบูรณ์เมื่อถึงตอนนั้น ม.ร.ว.สมานสนิท สวัสดิวัตน์ ตั้งใจจะวางมือและกลับไปเขียนรูปอีกครั้งหนึ่ง