การแข่งขันฟุตบอลชิงชนะเลิศแห่งชาติยุโรป (European Nations' Cup) ประจำปี 2547 หรือที่รู้จักกันในชื่อ Euro 2004 จบสิ้นลงแล้วตั้งแต่วันอาทิตย์ที่ 4 กรกฎาคม 2547 แต่สิ่งที่ควรกล่าวถึง Euro 2004 ยังไม่หมด

ผมเริ่มศึกษาการเติบโตของการแข่งขันกีฬาอาชีพ ในฐานะที่เป็นส่วนหนึ่งของการเติบโตของระบบทุนวัฒนธรรม (Cultural Capitalism) ตั้งแต่ประมาณปี 2536 และทุกครั้งที่มีการแข่งขันกีฬาโลก ไม่ว่าจะป็นโอลิมปิก ฟุตบอลโลก รักบี้โลก และคริกเกตโลก ผมไม่ลังเลที่จะนำเสนอบทวิเคราะห์ในบริบทการเติบโตของระบบทุนวัฒนธรรม

ความสำเร็จในการจัดการแข่งขัน Euro 2004 สะท้อนให้เห็นการเติบโตของระบบทุนวัฒนธรรมอย่างชัดเจน แต่ประเด็นที่ยังมีผู้กล่าวถึงไม่มากนัก ก็คือทุนวัฒนธรรมมิได้เป็นเพียงหน่อใหม่ของระบบทุนนิยมโลกที่มีพลวัตการเติบโตที่น่าตื่นตาตื่นใจเท่านั้น หากยังเป็นกลไกใหม่ของกระบวนการโลกานุวัตร (Globalization Process) อีกด้วย

ความสัมพันธ์ระหว่างทุนวัฒนธรรมกับโลกานุวัตร เป็นความสัมพันธ์สองทิศทาง กล่าวคือ มิเพียงแต่ทุนวัฒนธรรมมีผลต่อกระบวนการโลกานุวัตรเท่านั้น หากทว่าโลกานุวัตรก็มีผลต่อทุนวัฒนธรรมด้วย Euro 2004 นับเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของความข้อนี้

Euro 2004 เป็นจักรกลในการขับเคลื่อนกระบวนการโลกานุวัตรอย่างมิอาจปฏิเสธได้ เพราะ Euro 2004 เชื่อมสัมพันธ์สังคมเศรษฐกิจโลกเข้าด้วยกัน โดยมีการแข่งขันฟุตบอลระหว่างชาติยุโรปเป็นตัวเชื่อม ผู้คนนับร้อยล้านคนในประเทศต่างๆ มากกว่า 100 ประเทศ ใจจดใจจ่อเฝ้าติดตามการแข่งขันฟุตบอลรายการสำคัญ ดังกล่าวนี้ บางคนติดตามชมการแข่งขัน เพราะต้องการ ความสุข หรือที่นักเศรษฐศาสตร์เรียกว่า "อรรถประโยชน์" (Utility) จากการได้เห็นดารานักฟุตบอลระดับโลกโชว์ฝีเท้า แต่บางคนอาจมีผลประโยชน์จากการพนันฟุตบอล

ในอีกด้านหนึ่ง โลกานุวัตรมีผลต่อกีฬาฟุตบอลอย่างเห็นได้ชัด นับตั้งแต่ทศวรรษ 2510 เป็นต้นมา ความก้าวหน้าของเทคโนโลยีสารสนเทศผสมผสานกับเทคโนโลยีอวกาศ ทำให้การถ่ายทอดโทรทัศน์ผ่านดาวเทียมเป็นไปได้ และนับวันประสิทธิภาพการถ่ายทอด มีแต่จะเพิ่มพูนขึ้น ฟุตบอล รวมตลอดจนกีฬาอื่นๆ เข้าสู่กระบวนการโทรทัศนานุวัตร และได้ประโยชน์จากกระบวนการโทรทัศนานุวัตรทั้งในด้านการพัฒนากีฬา และในเชิงธุรกิจ

กระบวนการโทรทัศนานุวัตรให้ประโยชน์เชิงธุรกิจแก่การกีฬาอย่างยิ่งยวด เพราะช่วยกรุยทางในการหาประโยชน์จากการขายสิทธิการถ่ายทอดโทรทัศน์ ตามมาด้วยรายได้จากสปอนเซอร์ บรรดานักกีฬาระดับดาราโลกพลอยฟ้าพลอยฝนมีรายได้ในฐานะผู้โฆษณาสินค้าด้วย ในแง่นี้กระบวนการโทรทัศนานุวัตรก่อผลสำคัญอย่างน้อย 2 ด้าน ด้านหนึ่ง ทำลายลักษณะสมัครเล่นของการกีฬา กีฬาหลายต่อหลายประเภทแปรสภาพเป็นกีฬาอาชีพชนิดเต็มรูป อีกด้านหนึ่ง ให้พลังการเติบโตอย่างมีพลวัตแก่ระบบทุนวัฒนธรรม

กระบวนการโทรทัศนานุวัตรมิได้ให้ประโยชน์ด้านธุรกิจเท่านั้น หากยังให้ประโยชน์ในการพัฒนากีฬาด้วย นักกีฬาประเภทต่างๆ สามารถเฝ้าติดตามคู่แข่ง ของตนได้โดยง่าย ทีมฟุตบอลดังเช่น Real Madrid สามารถมีข้อมูลที่ค่อนข้างสมบูรณ์เกี่ยวกับยุทธวิธีการเล่นฟุตบอลของ Manchester United

ในยุคสมัยที่กระบวนการโทรทัศนานุวัตรยังไม่เติบโต กว่าที่จะรู้ว่าทีมฟุตบอลชาติใดมีความโดดเด่นเป็น พิเศษ ก็เป็นเวลาที่การแข่งขันใกล้จะจบสิ้น ไม่ว่าจะเป็น การแข่งขันฟุตบอลโลก FIFA World Cup หรือการแข่งขันฟุตบอลชิงชนะเลิศแห่งชาติยุโรป

กระบวนการโทรทัศนานุวัตรทำให้ข้อมูลข่าวสาร ในวงการกีฬามีความสมบูรณ์มากขึ้น ยุทธวิธีการเล่นฟุตบอลของทีมแต่ละทีมสามารถศึกษาวิเคราะห์อย่างลึกซึ้ง ไม่ว่าจะเป็นยุทธวิธี catenaccio (ตรงกับภาษาอังกฤษว่า Defensive Lockdown) ของทีมชาติอิตาลีก่อนทศวรรษ 2520 หรือลีลา Samba ของทีมชาติบราซิล ผู้เล่นตำแหน่งผู้รักษาประตูสามารถศึกษาลีลาการเตะลูกโทษของดาราฟุตบอลแต่ละคนได้

กระบวนการโลกานุวัตรของกีฬาฟุตบอล ซึ่งอาศัยจักรกลของกระบวนการโทรทัศนานุวัตรเป็นสำคัญ นอกจากจะเกื้อกูลให้สารสนเทศเกี่ยวกับวงการกีฬามีความสมบูรณ์มากขึ้นแล้ว ยังช่วยแปลงโฉมตลาดแรงงาน กีฬาให้เป็นตลาดระหว่างประเทศอีกด้วย แม้ประเทศต่างๆ จะมีกฎระเบียบในการสงวนการแข่งขันกีฬาเฉพาะนักกีฬาชาติของตน ดังเช่น กฎกติกาการจำกัดจำนวนนักกีฬาต่างชาติในการแข่งขันแต่ละครั้ง แต่กฎกติกาเหล่านี้มิอาจรับแรงเสียดทานจากกระแสโลกานุวัตร และการเติบใหญ่ของระบบทุนวัฒนธรรมได้ มิช้ามินานกฎกติกาชาตินิยมเหล่านี้ก็ล่มสลาย ตลาดแรงงาน กีฬาในประเทศต่างๆ เริ่มเชื่อมโยงกันอย่างแน่นแฟ้น จนเริ่มก่อเกิดธุรกิจเอเย่นต์นักกีฬา ซึ่งทำหน้าที่สำคัญในการเจรจาต่อรองค่าตอบแทนนักกีฬา ทั้งกับสโมสรที่สังกัดในปัจจุบัน และสโมสรที่จะย้ายไปในอนาคต ตลาด แรงงานกีฬาค่อยๆ แปรเป็นตลาดไร้พรมแดน การเคลื่อนย้ายแรงงานกีฬาระหว่างประเทศเป็นไปอย่างเสรีมากกว่าปางก่อน

Euro 2004 ได้รับผลกระทบจากกระบวนการโลกานุวัตรดังกล่าวนี้ กระบวนการโลกานุวัตรทำให้ตลาดฟุตบอลชาติต่างๆ ในยุโรปเชื่อมโยงกัน นักฟุตบอล จาก 16 ชาติที่แข่งขันใน Euro 2004 เกินกว่าครึ่งหนึ่งอยู่ในตลาดแรงงานกีฬาระหว่างประเทศ และจะมีการเคลื่อนย้ายแรงงานข้ามประเทศหลังจากที่ Euro 2004 จบสิ้นลง ในประการสำคัญกระบวนการโลกานุวัตรทำให้มาตรฐานการเล่นฟุตบอลของชาติต่างๆ ใกล้เคียงกันมากขึ้น ดังจะเห็นได้ว่า ชาติที่เคยด้อยพัฒนาด้านกีฬาฟุตบอลในยุโรป ดังเช่น กรีซ สามารถยึดตำแหน่งชนะเลิศได้ ในขณะที่มหาอำนาจในกีฬาฟุตบอล ดังเช่น อิตาลี ฝรั่งเศส เยอรมนี เนเธอร์แลนด์ และสเปน มิอาจ เปล่งรัศมี ความแตกต่างระหว่างประเทศที่พัฒนาแล้วกับประเทศด้อยพัฒนาในกีฬาฟุตบอลมีน้อยลง ความข้อนี้ปรากฏให้เห็นแล้วในการแข่งขันฟุตบอลโลก FIFA World Cup 2002 เมื่อเกาหลีใต้และตุรกีสามารถเข้ารอบ Semi-Final ได้ ปรากฏการณ์ลักษณะนี้ปรากฏให้เห็น อีกใน Euro 2004

Euro 2004 มิได้เป็นฝ่ายรับผลกระทบจากกระบวนการโลกานุวัตรถ่ายเดียว หาก Euro 2004 ส่งผลต่อกระบวนการโลกานุวัตรด้วย เพราะการแข่งขันฟุตบอลใน Euro 2004 สามารถเชื่อมโยงมนุษย์ในส่วนต่างๆ ของโลกเข้าด้วยกัน ในแง่นี้อาจกล่าวได้ว่า ทุนวัฒนธรรมกำลังถีบตัวขึ้นมาเป็นจักรกลสำคัญในการขับเคลื่อนกระบวนการโลกานุวัตร

ในประวัติศาสตร์เศรษฐกิจโลก การค้าระหว่างประเทศและต่อมาการลงทุนระหว่างประเทศ เป็นพาหะในการเชื่อมโยงส่วนต่างๆ ของสังคมเศรษฐกิจ โลกเข้าด้วยกัน และเป็นจักรกลสำคัญในการขับเคลื่อนกระบวนการโลกานุวัตรระยะแรกเริ่ม ต่อเมื่อความก้าวหน้าของเทคโนโลยีสารสนเทศช่วยเชื่อมโยงตลาดการเงินของประเทศต่างๆ เข้าด้วยกัน ประกอบกับนโยบายการเปิดเสรีทางการเงินของประเทศต่างๆ จำนวนมาก การเคลื่อนย้ายเงินทุนระหว่างประเทศกลายเป็นจักรกลสำคัญยิ่ง ในการขับเคลื่อนกระบวนการโลกานุวัตรนับตั้งแต่ทศวรรษ 2530 เป็นต้นมา

บัดนี้ ทุนวัฒนธรรมกำลังมีบทบาทเพิ่มขึ้นตามลำดับ ในกระบวนการโลกานุวัตร บทบาทของวัฒนธรรมในการเชื่อมโยงส่วนต่างๆ ของโลกมิได้เพิ่งปรากฏในศตวรรษนี้ หากมีมาช้านานแล้ว ในยุคจักรวรรดินิยม การที่วัฒนธรรมเมืองแม่แผ่อิทธิพล สู่อาณานิคมเป็นปรากฏการณ์สามัญ อาณานิคมภายใต้จักรวรรดิเดียวกันมักจะมีวัฒนธรรมเมืองแม่เป็นจักรกลในการเชื่อมสัมพันธ์ ในยุคจักรวรรดินิยมสมัยใหม่ วัฒนธรรมยังคงมีบทบาทเดียวกันนี้ จนก่อเกิดระบบจักรวรรดินิยมทางวัฒนธรรม (Cultural Imperialism)

แต่ไม่มียุคสมัยใดที่วัฒนธรรมและทุนวัฒนธรรมมีบทบาทในกระบวนการโลกานุวัตรมากเท่ายุคปัจจุบัน ส่วนสำคัญเป็นเพราะการเติบใหญ่กล้าแข็งของระบบทุนวัฒนธรรม ประกอบกับการหนุนช่วยของเทคโนโลยีสารสนเทศ

นี่เป็นปรากฏการณ์อันควรแก่การศึกษาอย่างยิ่ง